آرادان، شهرستان
آرادان، شهرستان (County) Aradan
واقع در مناطق شمالی ایران، نواحی غربی استان سمنان، حد فاصل استان‌های تهران و اصفهان، با مرکزیت اداری شهر آرادان. در نیمۀ دوم سال 1374ش، بخش آرادان به مرکزیت شهر آرادان از ترکیب دهستانهای کهن‌آباد و یاتری[۱] در تابعیت شهرستان گرمسار ایجاد گردید. در نیمۀ دوم سال 1390ش، بنابر مصوبۀ هیأت دولت در جلسۀ 16 مرداد 1390ش، ضمن تغییرات و اصلاحات داخلی در بخش آرادان، با انتزاع این بخش از شهرستان گرمسار و ارتقاء آن به شهرستان، شهرستان آرادان تشکیل شد. با توجه به وجود قلعه‌ای اشکانی در مجاورت شهر کنونی آرادان که در دورۀ اخیر نابود شده است، آرادان را لااقل از زمان اشکانیان دارای اجتماعات انسانی می‌دانند. در مورد وجه تسمیۀ این شهر آن را منسوب به اردوان اشکانی دانسته‌اند، و به قول احمد کسروی نام آرادان به معنی جایگاه رادان آمده است. همچنین این کلمه را مرکب از آرَ (بزرگ) و دان (جا) و به معنای محلِ بزرگ دانسته‌اند. دهخدا در لغتنامه، ذیل کلمۀ اَردَهن، به نقل از یاقوت حموی در معجم‌البلدان، قلعۀ آرادان را از توابع ری ذکر کرده است. سپس آن را از قلاع استوار باطنیان و اسماعیلیان دانسته که محمد خوارزمشاه حین فرارش از مقابل مغولان، گنجینۀ سلطنتی را در آنجا به امانت گذاشته است. این قلعه در دورۀ قاجار نیز پررونق و برقرار و حاکم‌نشین بلوک خوار بوده است. منطقۀ آرادان از زمان اولین تقسیمات کشوری تا زمان تشکیل استان سمنان در سال 1355ش، به همراه گرمسار جزو استان تهران بود. این منطقه به دو دلیل از زمان اشکانیان حائز اهمیت بوده است: نخست به خاطر وجود مهم‌ترین معبر (دروازۀ) کوهستان البرز در این ناحیه و دیگر واقع بودن در مسیر جادۀ ابریشم و از توقفگاه‌های بین ری و خراسان بودن.
شهرستان آرادان متشکل است از 2 بخش، 4 دهستان (با حدود 35 روستای مسکونی) و 2 شهر: بخش مرکزی (مشتمل بر دهستانهای یاتری و حسین‌آباد کردها، به مرکزیت شهر آرادان)، و بخش کهن‌آباد (مشتمل بر دهستانهای کهن‌آباد و فرَوان[۲]، به مرکزیت شهر کهن‌آباد). آبادی‌های آرادان و کهن‌آباد به ترتیب در سال‌های 1339 و 1391ش به شهر ارتقاء یافته‌اند. براساس سرشماری سال 1395ش، جمعیت آرادان 13,884نفر بوده، که از این مقدار نزدیک به 54درصد شهرنشین و حدود 46درصد روستانشین بوده‌اند. این شهرستان که از کم‌جمعیت‌ترین شهرستان‌های ایران است، به دلیل این‌که زادگاه محمود احمدی‌نژاد (یکی از رؤسای جمهور پیشین جمهوری اسلامی ایران) بوده، با پی‌گیری او به شهرستان تبدیل شده است. شهرستان آرادان در غرب با شهرستان گرمسار، در شمال با شهرستان فیروزکوه (استان تهران)، در شرق با شهرستان سرخه، و در جنوب با نواحی کویری شمال شهرستان اردستان (استان اصفهان) محدود شده است.
شهرستان آرادان چون دیگر شهرستان‌های مجاورش در استان سمنان در دشتی گسترده در حد فاصل بین مناطق جنوبی کوهستان البرز و مناطق کویری استان اصفهان واقع شده است؛ به همین دلیل در مناطق شمالی آب‌وهوای معتدل مایل به گرم و در نیمۀ جنوبی آب‌وهوای گرم دارد و از لحاظ بارندگی جزو نواحی خشک است. مهم‌ترین ارتفاعات شهرستان که در مناطق شمالی آن قرار دارند، کوه‌های سنگاب (با ارتفاع حدود ۳,۲00متر)، آتشگاه (با ارتفاع حدود 3,000متر)، گررجه (با ارتفاع حدود 2,750متر) و کوه گچ (با ارتفاع حدود 2,750متر) هستند. مساحت این شهرستان حدود 4,330کیلومترمربع و ارتفاع آن از سطح دریا 875متر (در مرکز آن) است. مردم این شهرستان به زبان فارسی، و بومیان آن به گویش الیکایی (از شاخه‌های زبان طبری) سخن می‌گویند و شیعۀ دوازده‌امامی‌اند. اکثریت اهالی آرادان از عشایر الیکایی هستند که در دهه‌های اخیر یکجانشین شده‌اند. محصولات عمدۀ کشاورزی و باغی این شهرستان شامل گندم، جو، ذرت و یونجه و دیگر گیاهان علوفه‌ای، پنبه، خربزه و دیگر میوه‌های جالیزی، زیتون، پسته و انار است و پرورش دام و طیور و زنبورداری نیز در آن رونق دارد. آرادان به دلیل وجود دشت‌های گسترده و حاصلخیز در نیمۀ شمالی آن و مشروب شدن به‌وسیلۀ رودخانۀ دائمی حبله‌رود یکی از قطب‌های کشاورزی استان سمنان محسوب می‌شود. علاوه بر آب‌های سطحی، آب کشاورزی شهرستان از طریق بیش از 50 چشمه و قنات و همچنین حدود 500 چاه عمیق و نیمه‌عمیق تأمین می‌گردد. علاوه بر بخش‌های کشاورزی، دامداری و خدماتی، شمار قابل توجهی از اهالی شهرستان نیز در واحدهای فعال «شهرک صنعتی آرادان» و «ناحیۀ صنعتی یاتری» فعالیت می‌کنند. برخی صنایع دستی چون گلیم‌بافی، گبه‌بافی، منبت، سازسازی و قالی‌بافی نیز در این شهرستان رونق دارد.
برخی از آثار تاریخی شهرستان: آب‌انبار آرادان در داخل شهر، مربوط به دورۀ قاجار؛ بازار آرادان در داخل شهر، مربوط به دورۀ قاجار؛ امامزاده شاه‌نظر در داخل شهر، مربوط به دورۀ قاجار؛ مسجد جامع و حسینیۀ آرادان در داخل شهر، مربوط به دورۀ قاجار؛ قلعۀ یاتری علیا در روستای یاتری علیا، مربوط به دوره‌های اسلامی؛ قلعۀ پاده در روستای پاده، مربوط به پیش از اسلام؛ و کاروانسرای شاه‌عباسی ده‌نمک مربوط به دورۀ صفویه.