اردوی زرین
اردوی زرّین (Golden Horde)
نامی که روس‌ها بر قشون مهاجم مغول و تاتار تحت فرمان باتوخان فرزند دوم جوجی، پسر چنگیزخان مغول و دولت ایشان نهادند. روس‌ها این دولت را زولوتایا اُردا نامیدند، ترک‌ها آن را ترجمه کردند و آلتین اردو خواندند، همین عنوان به زبان‌های دیگر برگردانده شد و در زبان فارسی به‌صورت اردوی زرین درآمد. سرزمین‌های متصرفی باتو و جانشینانش را در ادبیات ایران دشت قپچاق نامیده‌اند. باتو قسمت اعظم روسیه را منقاد (۱۲۳۶ـ۱۲۴۱م) و قفقاز را خراج‌گذار کرد (تا ۱۲۶۰م) و اوکراین را به تصرف درآورد. مهاجمان حوضۀ ولگا و بلغارستان را (تا ح ۱۳۱۰م) گرفتند و تا ۱۲۴۱م تا مجارستان پیش رفتند اما نتوانستند مدتی طولانی همۀ متصرفاتشان را حفظ کنند. اُردا، برادر بزرگ باتو، دولتی در سیبری غربی به وجود آورد که گاه اردوی سفید خوانده می‌شود و تابع اردوی زرین بود. اردوی زرین امپراتوری مغول غربی را به وجود آورد و تنها دولتی است که توانست بر روسیه مسلط شود و بیش از دو قرن بر آن حکومت کند. این دوران را روس‌ها «یوغ تاتار» نامیده‌اند و سرانجام ایوان سوم توانست روسیه را از این یوغ رهایی دهد (۱۴۸۰م). بِرکه، برادر باتو (حکومت ۱۲۵۷ـ۱۲۶۷م) اولین شهریار مسلمان مغول بود و تاتارها را به اسلام رهنمون شد. او با مملوکان مصر علیه ایلخانان مغول ایران، که شَمنی یا بودایی بودند، متحد شد و این هم‌پیمانی چند دهه بر سیاست‌های اردوی زرین تأثیر گذاشت. تلاش آن‌ها برای فتح آذربایجان بی‌نتیجه ماند، اما توانستند موقعیت اسلام را در ولگا و بلغارستان تحکیم بخشند. تیمور لنگ اردوی زرین را درهم کوبید (۱۳۹۱ و ۱۳۹۵م). تجزیۀ امپراتوری غربی مغول از ۱۴۱۹م شروع شد و خانات مستقل قازان، آستاراخان و کریمه به وجود آمدند. باقی‌ماندۀ آن در شرق کیف، که اردوی بزرگ خوانده می‌شد، در ۱۵۰۲م مغلوب عثمانی شد. در قرن ۱۶ خانات قازان، آستاراخان و سیبری مضمحل شدند و فقط کریمه تا ۱۷۸۳م باقی ماند.