برج نقاره‌خانه (ری)
| برج نقاره‌خانه | |
|---|---|
| نام فارسی | برج نقاره‌خانه |
| کشور | ایران |
| استان | تهران |
| نام‌های دیگر | برج گبر کهنه |
| موقعیت | شمال شهرستان ری و در غرب آبادی امین‌آباد، روی کوه طبرک یا تپه گبری |
| کاربری | فرهنگی |
| مشخصات معماری | کثیرالاضلاع هشت‌ضلعی با ارتفاع حدود 4.5 متر |
| زمان ساخت | دورۀ آل بویه |
برج- مقبره‌ای در شمال شهرستان ری و در غرب آبادی امین‌آباد، روی کوه طبرک یا تپه گبری، متعلق به دورۀ آل بویه. در رابطه با تاریخ ساخت این مقبره که در گذشتۀ نه چندان دور به «برج گبر کهنه» معروف بوده، سند باارزشی در کتاب سیاست‌نامۀ خواجه نظام‌الملک موجود است: «در شهر ری، به روزگار فخرالدوله که صاحب بن عباد وزیر او بود، گبری بود توانگر که او را بزرجومیه گفتندی و بر کوه طبرک ستودانی کرد از جهة خویش و امروز برجای است و اکنون آن را دیدۀ سپاه‌سالاران خوانند و بر بالای گنبد فخرالدله نهاده است و بسیار رنج و زر هزینه کرد بزرجومیه تا آن ستودان به دو پوشش بر سر آن کوه تمام کرد.» بر اساس قول خواجه نظام‌الملک بنا همچنان که در صدر مقاله گفته شد مربوط به دورۀ آل بویه و مقبرۀ شخصی به نام بزرجومیه [به احتمال تغییریافتۀ شکل معرب بزرگ امید] است؛ همچنین برج دارای گنبد دوپوش بوده و طبق الگوی استودان‌های زمان ساسانی ساخته شده است.
این برج تا دورۀ قاجار پابرجا بوده اما امروزه تنها بقایای آن برجا مانده است. در محوطۀ تپه‌ای که برج نقاره‌خانه بر فرازش بنا شده، خرابه‌های برج دیگری نیز به نام برج امیر اینانج (مربوط به دورۀ سلجوقیان) به چشم می‌خورد به علاوۀ گورستانی مربوط به دورۀ ابتدایی پس از اسلام و دو کوره‌خانه متعلق به دورۀ سلجوقی. با این که کل مجموعه در سال ۱۳۱۳ش به ثبت آثار ملی رسیده، ولی حالا محل تجمع معتادان و کارتن‌خواب‌ها شده است.
مشخصات بنا
ساختمان برج به صورت کثیرالاضلاع هشت‌ضلعی با ارتفاع حدود 4.5 متر، و از داخل دارای طرح مدور به قطر 3.20 متر است. این بنا که گنبد آن فرو ریخته، بر سکویی به ارتفاع تقریبی 40 سانتیمتر بنا گردیده است که از سنگ‌های لاشه ساخته شده و در نبش هریک از طاق‌ها یک جرز آجری با برجستگی 20 سانتیمتر از روی قاعده تا زیر پایۀ گنبد امتداد یافته است. عرض هر یک از طاق‌نماها به جز ضلع جنوب غربی که ورودی در آن‌جا تعبیه شده، 1.30 و ارتفاع آن‌ها 2.65 متر است. محیط خارجی بنا حدود 11 متر است. مدخل برج در جهت جنوب غربی و مشرف به اراضی تقی‌آباد قرار دارد. ورودی کم‌عرض بنا فاقد هرگونه تزئینات است. همچنان که ذکر شد، در بنای این برج از لاشه‌سنگ و همچنین قلوه‌سنگ و آجر استفاده کرده‌اند. به احتمال زیاد اسکلت برج با سنگ بنا شده و سپس روی آن را آجرچینی کرده بوده‌اند. در حال حاضر، آجرکاری نمای برج تنها در حاشیۀ کنج‌های هشت‌گانه، لچکی طاق‌نماها و بخش فرازین طاق‌نماها برجای مانده. وجود طرح‌های تزئینی گردنی و قرنیسِ (← مقرنس) برج، حکایت از ظرافت کارهای آجری برج در دوران آبادانی‌اش دارد. در گریو برج، سه بخش تزئینات آجری دیده می‌شود که احتمالا مربوط است به مرمت‌های دهه‌های قبل. چرا که بنا بر نوشتۀ محمدتقی مصطفوی، تا آغاز قرن حاضر، تزئیناتی از کاشی‌های معروف به طلایی در حاشیۀ بالای برج وجود داشته است. بر روی این قسمت، شاهد قطاربندی زیبایی هستیم که از ترکیب سه ردیف مقرنس‌گونه ایجاد شده است. در مرمت دورۀ اخیر، با خاکبرداری از کف برج به این مساله برخوردند که برج دارای سردابی‌ست که در سنگ کوه کنده بوده‌اند. مدخل این سرداب، در شمال شرقی خارج برج واقع است و به وسیلۀ دو پلکان و یک راهروی باریک به آن راه می‌یابند. دهانۀ سرداب 80، ارتفاع پلکان اول 67 و ارتفاع پلۀ دوم 43 سانتیمتر است. محوطۀ سرداب، مستطیل‌شکل (به درازای 2.90 و پهنای 1.95 متر) است. سقفش قوسی‌شکل و تمامی آن از آجر ساخته شده و ارتفاعش از خیز طاق تا کف زمین 1.30 متر است.