آلبانیا
آلبانیا (Albania)
نام سرزمینی قدیمی در شمال قفقاز، در دشت آبرفتی حوضۀ سفلای رودخانه‌های کورا (کر) و ارس از دریای خزر تا گرجستان. ارامنه، این ناحیه را اغوان (اغوانیک) و آلوان می‌گفتند و اشکانیان و ساسانیان آن را آران می‌خواندند. در منابع اسلامی به صورت الرّان و اران نیز آمده است. آلبانیا بعدها گسترش یافت و تمام داغستان را دربرگرفت. مردم آلبانیا از اقوام و قبایل مختلفی تشکیل می‌شدند و تا قرون ۴ و ۵م مظاهر طبیعت را می‌پرستیدند، اما متأثر از ایرانیان به دین زردشتی گرایش یافتند. در قرن ۵م با تبلیغ کشیشی ارمنی به مسیحیت گرویدند. خط آلبانیایی را که ۵۲ حرف داشت همان کشیش بر پایۀ خط ارمنی ابداع کرد. به گفتۀ ابن حوقل زبان آلبانیایی تا قرون اول اسلامی در بردعه متداول بود. بقایای این زبان، موسوم به اودی، هنوز در دو دهکده از توابع شکی رایج است. شاهان آلبانیا، دست‌کم از اواخر سلسلۀ هخامنشی، تابع دولت‌های ایرانی بودند. به نوشتۀ منابع اسلامی، اینان را آران شاه (ایرانشهر) می‌خواندند. اورنایر، پادشاه آلبانیایی‌ها، در جنگ‌های شاپور دوم ساسانی با رومیان در ناحیۀ آمد شرکت داشت (۳۵۹م). واچه را پیروز اول ساسانی برانداخت (۴۶۱م) و حکومت مستقیم دولت ساسانی را برقرار کرد. آلبانیا چند بار در اثر حملات هون‌ها و خزرها ویران شد. خاندان اشکانی‌تبار مهران، از بزرگان ناحیۀ ری، در اواخر قرن ۶م بر آلبانیا حاکم شد و تقریباً در همان روزگار به مسیحیت گروید. سلمان بن ربیعۀ باهلی، در خلافت عثمان، با صلح بر آران (آلبانیا) چیره شد، اما شاهزادگان آلبانیایی در امور داخلی خود همچنان مستقل بودند. هجوم ترک‌های سلجوقی (۴۶۸ق) سبب سقوط سلسله‌های اسلامی مانند هاشمیان دربند، یزیدیان شروان، مسافریان آذربایجان و شدادیان گنجه شد و عنوان آلبانیا از جغرافیای عمومی منطقه حذف شد.
بخش بزرگ آلبانیا، امروزه با خاک جمهوری آذربایجان مطابق است.