مجموعه بنای چلبی اوغلو
Chalabioghlou mausoleum
| مجموعه‌بنای چلبی اوغلو | |
|---|---|
| نام فارسی | مجموعه‌بنای چلبی اوغلو |
| کشور | ایران |
| استان | زنجان |
| نام‌های دیگر | مقبرۀ چلبی اوغلو |
| موقعیت | شهر سلطانیه، ۵۰۰ متری جنوب غربی گنبد سلطانیه، بر سر راه قیدار |
| کاربری | فرهنگی |
| مشخصات معماری | ساختمان آرامگاهی و مجموعۀ اتاق‌ها و حجرات و صحن و دالان‌های زاویه (خانقاه) |
| زمان ساخت | دورۀ ایلخانان |
(یا: مقبرۀ چلبی اوغلو) مجموعه‌بنایی تاریخی، مربوط به دورۀ ایلخانان، در شهر سلطانیه، ۵۰۰ متری جنوب غربی گنبد سلطانیه، بر سر راه قیدار. بنا مشتمل است بر ساختمان آرامگاهی منسوب به «اولو عارف چلبی» (چلبی اوغلو) نوادۀ مولانا، و مجموعۀ اتاق‌ها و حجرات و صحن و دالان‌های زاویه (خانقاه). در زمان ساخت دو بنا، سازندگانشان، مدفون مقبره و تقدم و تأخر ساخت یکی بر دیگری نظرات گوناگون و نه‌چندان دقیقی است. اما به دلیل اسناد تاریخی‌ای که دربارۀ درگذشت و دفن چلبی اوغلو در قونیه است و همچنین با استناد به کتیبه‌ای که بر ایوان خانقاه نصب شده، و نیز با توجه به متون تاریخی که از «شیخ براق» نام برده، به احتمال زیاد این آرامگاه به وی تعلق داشته باشد. به هر روی شکی نیست که آرامگاه مدفن نوادۀ مولانا نیست. اگرچه به نظر می‌رسد این دو بنا در یک زمان ساخته نشده، اما فاصلهٔ زمانی زیادی نداشته‌اند. تاریخ بنیان اولیۀ خانقاه را می‌توان بنا بر شواهدی مربوط به اواخر سدۀ 7ق دانست که بنای بعدی (که ممکن است توسط چلبی اوغلو صورت گرفته) در ربعِ اولِ قرنِ 8ق بر روی آن ساخته شده و زمان ساخت آرامگاه را هم عموماً بین سال‌های ابتدایی سدۀ 8ق تا حدود سال 735ق گفته‌اند.
این مجموعه که در سال 1310ش، با نام «مقبرۀ چلپی اوغلی» در زمرۀ یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده، بین سال‌های ۱۳۷۸ تا ۱۳۸۵ش به شکل زیبایی مرمت شده است.
مشخصات معماری
آرامگاه
مقبره، با نقشۀ هشت‌گوش، در بخش جنوبی خانقاه و احتمالاً درون فضای محصوری قرار داشته است. ارتفاع این بنا ۱۷متر، طول هر ضلع از بیرون ۴/۱۶متر و قطر بنا ۷/۶متر است. برای ساخت بنا ابتدا سه ردیف سنگ سبز تراشیده‌شده چیده شده، سپس آجرچینی دیوارها با سبک زیبای آلت و لغت و کاربندی تا سطح ۲/۵متری اجرا شده است. از این ارتفاع به بعد، فرم آجرچینی ساده شده و تفاوتی اساسی با بخش تحتانی خود دارد. هر ضلع خارجی مقبره، با طاقنماهای زیبایی نماسازی شده‌اند. بر بالای این طاق‌ها، گنبدی آجری با ساقه‌ای نسبتاً بلند استوار شده است. این گنبد، از دیوارهای خارجی کمی عقب‌تر است و روی پایه‌ای شانزده‌ضلعی قرار گرفته. درگاه‌ها، از قطعات سنگ تراشیده ساخته شده و کف بنا نیز از قطعات سنگ فرونشانده در آهک، سنگفرش شده است. در این کف، سوراخی برای دسترسی به سرداب زیرین تعبیه شده است. در این سرداب، قبرِ مدفونِ اصلی در میانه قرار دارد و اجساد مریدان (با توجه به درجه و مراتب آنها) در گرداگرد آن قرار داده شده است. محوطۀ داخلی مقبره شامل اتاق هشت‌گوش ساده‌ای به اضلاع ۳/۷۵متر است. دیوارها کاملاً ساده است و در میان هر ضلع آن، طاقنما و طاقچۀ بلندی به ضلع ۱/۷۵ و ارتفاع ۳متر به چشم می‌خورد. دیوارهای داخلی اضلاع مقبره، از یک قشر گچ پوشیده شده است. درِ ورودی، رو به طرف شمال است. در سمتِ جنوبِ نمایِ داخلی، محراب بسیار جالبی با مقرنس‌های گچبری دیده می‌شود. طاقنماهای اضلاع داخلی، در زیر گنبد، به ۱۶ضلع تبدیل شده و سپس دایرۀ پایۀ گنبد بر روی آن قرار گرفته است. نورگیرهای بالای ترنبه‌ها بر گریو گنبد تعبیه شده است که نور داخل را فراهم می‌سازد. این بنا در بخش فوقانی - خاصه گنبد - فاقد تزئينات لازم از جمله پوشش کاشی است و چنین به نظر می‌رسد که بعد از آن‌که مقبره را تا ارتفاع ۲/۵متری ساخته‌اند، تحولاتی سبب شده که ساختمان مقبره را با سرعت بیش‌تر و تزئین کم‌تری بسازند. مقبره دارای حیاطی با دو در بوده؛ یکی در قسمت جنوبی و دیگری در منتهی‌الیه دیوار شرقی که هردو در دوره‌های بعد، به‌وسیلۀ سنگ‌های نامنظم و بدون ملات، مسدود شده است. در قسمت جنوب غربی حیاط نیز آثار دو زیرزمین کشف گردیده که به نظر می‌رسد محل مقابری بوده است.
خانقاه
ساختمان خانقاه از یک صحن مرکزی با حجره‌های اطراف، فضاهای ورودی، ایوان شمالی و جنوبی شکل گرفته است که تماماً با سنگ لاشه و ملات آهک و یا گچ ساخته شده‌اند. بخشی از فضاهای ورودی خانقاه را اتاق‌هایی به نام جمع‌خانه، در طرفین دالان، تشکیل می‌دهند که پوشش اتاق بزرگ غربی بر روی جرزهای اطراف و ستون‌های چهارگوشی از سنگ لاشه در میانۀ اتاق استوار بوده است و در میانۀ اتاق شرقی نیز ستونی مشابه اتاق بزرگ، بار ناشی از پوشش آن را تحمل می‌کرد. در هر یک از دو ضلع شرقی و غربی صحن مرکزی، شش حجرۀ کوچک، و در طرفین ایوان‌های شمالی و جنوبی، هر طرف دو اتاق ساخته شده، و در جلوی این حجره‌ها یک غلام‌گردش سراسری وجود دارد که سقف آن بر روی ستون‌های چهارگوش، با ابعاد 1/20متر و پایه‌ای از سنگ تراشیده قرار گرفته است. این ستون‌ها نیز از سنگ لاشه و ملات گچ ساخته شده‌اند. حجره‌های خانقاه دو طبقه بوده‌‌اند که امروزه طبقۀ دوم به طور کامل ویران شده است. پله‌هایی نیز در ضلع شمالی حیاط خانقاه ارتباط بین دو طبقه را تأمین می‌کرده است. ایوان جنوبیِ صحن ۱۰متر ارتفاع داشته، و جرزهای طرفین آن از دو طاقنمای کوچک و دو طاقنمای بلند، بر روی هم تشکیل می‌شوند. طاق بنا به‌طور کامل فروریخته، و از آن آگاهی در دست نیست. وجود دو درگاه در دو سوی ضلع شرقی و غربی ایوان، ارتباط آن را با دالان‌های کناری و فضاهای مجاور امکان‌پذیر می‌سازد. در ضلع جنوبی ایوان، محراب بلندی با تزئینات مقرنس گچی وجود دارد که در گذشته برای دسترسی آسان‌تر به محوطۀ آرامگاه، با ایجاد دریچه‌ای، آن را به معبر اصلیِ رفت‌وآمد تبدیل کرده بودند. کتیبه‌ای با تاریخ 733ق، بالای دیوار محراب و دو دیوار کناری آن را دور می‌زند که متن آن حاکی از وقف موقوفاتی از طرف شمس‌الدین محمد قزوینی به خانقاه شمسیه است.
- دایرةالمعارف بزرگ اسلامی: ذیل مدخل «چلبی اوغلو، مجموعه»
- دانشنامۀ جهان اسلام: ذیل مدخل «چلبی اوغلو»
- خانقاه و آرامگاه چلبی‌اوغلو: تجربه‌ای در مرمت و احیاء، محمدرضا نیکبخت؛ تهران، 1388