زیرکوه، شهرستان
زیرکوه، شهرستان (County) Zirkuh
واقع در شمال شرقی استان خراسان جنوبی، به مرکزیت شهر حاجی‌آباد. در اوائل سال 1391ش بنابر مصوبۀ هیأت دولت در جلسۀ 5 آبان 1390ش، با انتزاع بخش زیرکوه و روستاها و مناطقی از شهرستان قائنات، تشکیل شده است. با وجود سابقۀ سکونت جوامع انسانی در این منطقه از دوره‌های پیش از تاریخ و کشف آثاری از آن دوره‌ها، شروع رونق آن را باید از زمان حضور پارتیان و قدرت‌گیری اشکانیان دانست. در دورۀ بعد (حکومت ساسانیان) و خاصه پس از اسلام تا اواخر دورۀ صفوی، سرتاسر آبادی‌های استان فعلی خراسان جنوبی و بخشی از خراسان رضوی ذیل ناحیه/ولایتِ تاریخی قهستان و در تابعیت آن بوده‌اند. برخی از آبادی‌های منطقۀ زیرکوه به دلایل مختلف (از جمله دروازۀ جادۀ مواصلاتی ایران با هند و چین بودن) در تمام دورۀ شکوه قهستان رونق فراوانی داشته‌اند و ذکر نام این آبادی‌ها در منابع تاریخی و وجود آثار تاریخی برجا مانده از آنها مؤید این مسأله است. از اواخر دورۀ صفویه با شکل‌گیری ولایت قائنات (که شامل گسترۀ خراسانی جنوبی کنونی بوده)، منطقۀ زیرکوه در محدودۀ آن قرار داشته. در دورۀ معاصر و با ایجاد استان خراسان زیرکوه یکی از دهستان‌های بخش قائن شهرستان بیرجند بود. در اواخر سال 1358ش با انتزاع بخش قائن از بیرجند، زیرکوه از توابع شهرستان قائنات شد. در سال 1368ش بخش زيركوه در شهرستان قائنات شکل گرفت. در همان سال دهستان زهان از بخش زيركوه منتزع و به بخش مركزی قاينات الحاق گردید. در سال 1381ش بخش زهان در شهرستان قائنات تشکیل شد. در سال 1383ش با تقسیم خراسان به سه استان، زیرکوه همچنان یکی از بخش‌های شهرستان قائنات در استان خراسان جنوبی بود. و نهایتاً، همچنان که در ابتدا ذکر شد، این بخش به انضمام بخش زهان و با تغییراتی داخلی در ماه‌های آغازین سال 1391ش به شهرستان ارتقاء یافت. شهرستان زیرکوه متشکل است از 3 بخش، 6 دهستان (با بیش از 100 روستای مسکونی) و 3 شهر: بخش مرکزی (مشتمل بر دهستان‌های زیرکوه و پترگان[۱]، به مرکزیت شهر حاجی‌آباد)، بخش زهان[۲] (مشتمل بر دهستان‌های زهان و افین[۳]، به مرکزیت شهر زهان)، و بخش شاسکوه[۴] (مشتمل بر دهستان‌های شاسکوه و بهناباد، به مرکزیت شهر آبیز). شهرهای حاجی‌آباد، زهان و آبیز به ترتیب در سال‌های 1378، 1383 و 1396ش ایجاد شده‌اند. براساس سرشماری سراسری سال 1395ش جمعیت شهرستان زیرکوه 40,155نفر است؛ طبق اطلاعات مرکز آمار ایران و براساس سرشماری مذکور، حدود 18درصد ساکنان شهرستان شهرنشین و نزدیک به 82درصد روستانشین و عشایر بوده‌اند. شهرستان زیرکوه در شمال با شهرستان خواف (در استان خراسان رضوی)، در غرب با شهرستان قائنات، در جنوب غربی با شهرستان بیرجند، در جنوب با شهرستان درمیان، و در شرق و در مجاورت دهستان پترگان (با مرزی به طول 116کیلومتر) با کشور افغانستان محدود شده است.