تربت جام، شهرستان
تربت جام، شهرستان (County) Torbat-e Jam
| تربت جام، شهرستان | |
|---|---|
| کشور | پرونده:Flag of Iran.svg ایران |
| استان | خراسان رضوی |
| بخش | مرکزی، صالح‌آباد، پوزگان، نصرآباد و پائین جم |
| جمعیت | ۲۴۴,۴۵۵ نفر (۱۳۸۵ش) |
| موقعیت | جنوب شهرستان سرخس، غرب کشورهای ترکمنستان و افغانستان، شمال شهرستان تایباد و شرق شهرستان‌های تربت حیدریه، فریمان، و مشهد |
| نوع اقلیم | نسبتاً معتدل |
| تولیدات و صنایع مهم | دامداری، کشاورزی، و قالی‌بافی |
| شهر ها و آبادی های مهم | صالح‌آباد، نصرآباد، سمیع‌آباد، نیل‌آباد، جنت‌آباد، اسماعیل‌آباد، جعفریه، چشمه‌گل، و موسی‌آباد (غیر از شهر تربت جام) |
شهرستانی در شرق استان خراسان رضوی مشتمل بر بخش‌های مرکزی، پوزگان، نصرآباد و پایین جم با مرکزیت اداری شهر تربت جام. از شمال به شهرستان‌های صالح‌آباد و مشهد و فریمان، از غرب به شهرستان زاوه، از جنوب به شهرستان‌های باخرز و تایباد، و از شرق به کشور افغانستان محدود است. نواحی جنوبی آن را جلگۀ آبرفتی جامرود تشکیل داده و بخش‌های شمالی آن را کوه‌های پراکنده‌ای با حداکثر ارتفاع ۲,۱۱۷ متر (کوه شاه‌نشین) فراگرفته‌اند. رودخانۀ فصلی جامرود و همچنین رود مرزی هری‌رود عمده‌ترین رودخانه‌های آن به‌شمار می‌آیند. اقلیم این شهرستان نسبتاً معتدل و جمعیت آن 267,671نفر است (۱۳۸۵). از نظر بارندگی جزء نواحی خشک محسوب می‌شود. مهم‌ترین آبادی‌های آن عبارت‌اند از صالح‌آباد، نصرآباد، سمیع‌آباد، نیل‌آباد، جنت‌آباد، اسماعیل‌آباد، جعفریه، چشمه‌گل، و موسی‌آباد (غیر از شهر تربت جام). راه فریمان به سمیع‌آباد و نواحی مرزی و راه صالح‌آباد به تایباد و باخرز و همچنین راه صالح‌آباد به قلعۀ حمام، شبکۀ راه‌های ارتباطی این شهرستان را تشکیل می‌دهند. آبیاری این شهرستان عمدتاً از قنات‌ها و چاه‌های متعددی تأمین می‌شود که در نقاط مختلف آن حفر شده است. دامداری، کشاورزی، و قالی‌بافی مهم‌ترین فعالیت اقتصادی آن محسوب می‌شود.
شهر تربت جام که از مقبرۀ شیخ احمد جام نام گرفته است، در سده‌های اولیۀ اسلامی در حوالی شهر قدیمی پوزگان یا بوزجان ساخته شده و از ۵۴۳ش رو به توسعه و ترقی نهاده است. نام آن در منابع سده‌های اسلامی به صورت جام و معرب آن، زام، ذکر شده است. در این دوره تا سده‌های میانی، جام ابتدا قصبه و بعد دهستانی در خراسان بود و به‌تدریج از اواسط سدۀ 6ق با گسترش و رونق آن به ولایتی با آبادی‌های پرشمار تبدیل شد. ظاهراً تا قرن 9ق بوزجان، مرکز ولایت جام بوده و تربت جام از روستاهای آن به‌شمار می‌آمده است. از قرن دهم به بعد، تربت جام به عنوان شهر و مرکز ولایت جام ذکر شده است. قوم مغول در سدۀ 7ق و در سده‌های 10 تا 12ق ازبک‌ها و افغان‌ها بارها به آن حمله کرده و آسیب‌های فراوان به آن رساندند. با این‌حال در بسیاری از یورش‌ها نیز (از جمله در حملۀ تیمور گورکان) به دلیل مزار شیح احمد جام و حضور صوفیه از خرابی‌ها برکنار ماند.