مقبره خواجه اصیل‌الدین
| مقبرۀ خواجه اصیل‌الدین | |
|---|---|
| نام فارسی | مقبرۀ خواجه اصیل‌الدین |
| کشور | ایران |
| استان | قم |
| موقعیت | انتهای خیابان چهارمردان (انقلاب کنونیِ) قم، جنب گلزار شهدا |
| کاربری | فرهنگی |
| مشخصات معماری | بنایی چندضلعی با گنبد هرمی مزین با کاشی‌های سبزرنگ |
| زمان ساخت | اواسط قرن 8ق |
یکی از سه آرامگاه موسوم به گنبد سبز، در شهر قم، متعلق به اواسط قرن 8ق. این بقعه‌ها در انتهای خیابان چهارمردان (خیابان انقلاب کنونیِ) قم، جنب گلزار شهدا و در بخش شرقی شهر، درون باغی کوچک موسوم به «باغ گنبد سبز» قرار دارند. تزئینات این بنا که انواع تکنیک‌های گچ‌بری در آن به کار رفته، از گنبد سلطانیه تأثیر گرفته و نوع آجرچینی منظم و متحدالشکل و طرح‌های بسیار زیبایی از شمسه و اسپرهای کار شده و کتیبه‌های به خط ثلث یا کوفی با گچ‌بری برجستۀ سفیدرنگ و زمینۀ لاجوردی با نقوش اسلیمی میان دو حاشیۀ نقش و نگار شده و در ادامه طاق‌نماها و درگاه‌هایی چندگانه که به صورت قرینه و مقرنس گشته، حاکی از شیوه‌های متنوع گچ‌بری چندرنگ است و قسمت‌هایی از آن توسط شمسه‌ای عظیم با گره‌بندی‌های متعدد تزئین یافته که همۀ آن‌ها نمونه‌هایی بسیار زیبا و بدیع از نوع هنر معماری، ذوق و سلیقۀ گچ‌بری و رنگ‌آمیزی هنرمندان قمی در آن زمان به نمایش می‌گذارد.
این مقبره، جنوبی‌ترین بنای باغ محسوب می‌شود. بنایی چندضلعی با گنبد هرمی مزین با کاشی‌های سبزرنگ است. نمای بیرونی‌اش، دوازده‌ضلعی منتظم و از داخل، هشت‌ضلعی منتظمی با طاق‌نماهای تزئینی در هر ضلع است؛ به این شکل که هر ضلع داخلی به همراه دو جرز طرفین در خارج به دو ضلع تغییر شکل می‌یابد. کف بنا 1.5 متر از سطح زمین‌های مجاور پایین‌تر است. پی بنا به صورت چندوجهی و آجری است. بر فراز نخستین رگۀ راسته‌چینی بنا، طاق‌نماهایی با قابی مستطیلی در هر ضلع تعبیه شده که تا پایان قسمت دوازده‌ضلعی بنا امتداد دارد. در قسمت بالایی هر طاق‌نما با آجرچینی تزئینی، طاق‌نماها از قاب مستطیلی خارج شده و نمایی جناغی می‌یابند؛ با این تفاوت که در دو طاق‌نمای شمالی و غربی و به قرینۀ این دو، جنوبی و شرقی، پنجره‌های مستطیل‌شکلی با طاقی جناغی، قسمت فرازین این طاق‌نماها را زینت می‌بخشد. نمای خارجی این مقبره تنها تا سطح مقرنس مانده و دو پوستۀ گنبد آن فروریخته که در دورۀ اخیر مرمت شده است. ورودی این بنا در جبهۀ غربی واقع شده که با سه پله به داخل راه می‌دهد. گرداگرد طاق‌نماهای داخلی بنا را کتیبه‌ای سراسری فراگرفته است. بر فراز مقبره گنبد هرمی شانزده‌ترکی کار گذاشته شده است. عناصر تزئینی بنا شامل تزئینات گوناگون گچ‌بری، طاق‌نماها و طاق‌بندی‌ها، کتیبه‌ها و نقاشی روی گچ است. نقوش تزئینی گنبد بیش‌تر شامل اسلیمی‌ها، گل و بوته‌ها و کتیبه‌هایی شامل آیات قرآن و اسامی مقدس الله و علی است. در پیشانی طاق‌نماها هم در سراسر بنا در هر لچکی ترنجی است که بر همۀ آن‌ها صلوات کبیر نوشته شده است. همۀ کتیبه‌ها به سبک‌های مختلف خطوط کوفی و ثلث نوشته شده‌اند. براساس کتیبۀ تاریخی بنا که با خط برجستۀ زیبای کوفی بر زمینۀ نقوش اسلیمی نوشته شده، دو تن در بقعه مدفونند: خواجه اصیل‌الدین فرزند علی صفی و دیگری فرزند وی، خواجه علی اصیل. فرد نخست فرزند نیای بزرگ خاندان صفی و عموی بانی بقعه است. وی نائب خالصه‌جات خواجه علاءالدین محمد هندو در قم بوده و فرد دوم نیز نخستین کسی از این خاندان است که بر قم و توابعش حکومت می‌کرده. بر یکی از کتیبه‌های بنا نام معمار بنا به صورت مخدوش (عمل علی بن محمد ابن علو خلو... البنا...) و تاریخ ساختش (رجب 761ق) و بر کتیبۀ دیگری نام آرایشگر بنا (علی بن محمد بن شجاع بنا) درج شده است. این شخص دوم گچ‌بری‌های چند اثر تاریخی دیگر قم را نیز انجام داده است.