شمس العلوم
شمس‌العلوم (کتاب)
(نام کامل: شمس العلوم و دواء کلام العرب من الکلوم) لغت‌نامه‌ای تألیف نشوان بن سعید حِمیری. مؤلف کتاب که در سال 1178م از دنیا رفته، این اثر را در هشت بخش تألیف کرده است. کتاب در داخل و خارج یمن، شهرت فراوانی کسب کرده و به عنوان اثری برجسته در معجم‌نگاری عربی مورد توجه بوده است. بسیاری از منابع میراث لغوی عربی (مانند معجم الادباء یاقوت حموی، انباه الرواة علی انباه النحاة علی بن یوسف قفطی و بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة جلال‌الدین سیوطی) به این کتاب ارجاع داده‌اند.
مقدمه‌ی کتاب شامل ابواب صرف، مخارج حروف، احکام مزید، ابدال، حذف و ساختار اسم‌ها، افعال و مصادر افعال است. ترتیب این معجم بر اساس حروف الفباست و در هر باب مؤلف بخشی را به اسم‌ها و بخش دیگر را به افعال اختصاص داده. در افعال نیز افعال اصلی را بر افعال مزید فیه مقدم داشته است. در اول هر کتاب، ابتدا مضاعف، و برای هر کلمه‌ای -اسم یا فعل- وزن و مثال آورده و کلمات هر وزنی را مرتب کرده. وی علاوه بر آوردن مثال، به حرف آخر کلمات هم اشاره کرده. قصد وی از این کار پیش‌گیری از افتادگی حروف (تصحیف) بوده است. این کار یافتن و جست‌وجوی کلمات را برای پژوهشگر بسیار آسان می‌کند.
امتیاز شمس العلوم، ذکر اخبار ناب (مانند اخبار عرب و پادشاهان عرب، و به ویژه پادشاهان و اعیان و سرآمدان یمن) است. از این گذشته منافع درخت‌ها و طبایع سنگ‌های قیمتی هم در این کتاب ذکر شده. مؤلف بر آن است که دانستن منافع و خواص سنگ‌ها و درخت‌ها از شناخت اسماء و اشخاص مفید‌تر است. آنچه بر اهمیت این لغتنامه افزوده، استشهاد فراوان به آیات قرآن کریم، علم تفسیر، قرائت‌ها، اعراب، عروض و اوزان، اخترشناسی، حساب و احکام حلال و حرام است.
محمد، فرزند نشوان حِمیری، این معجم را در دو جلد خلاصه کرد و نام «ضیاء الحلوم» بر آن نهاد. عظیم‌الدین احمد برگزیده‌ای از کتاب را تحت عنوان منتخبات فی اخبار الیمن گردآورد که برای نخستین بار در سال 1916 در لیدن هلند چاپ شد. دو جزء از کتاب شمس‌العلوم (1- ج) زیر نظر زترستین[۱] در سال 1951 در لیدن هلند و دو جزء (1- ش) زیر نظر قاضی عبدالله بن عبدالکریم الجرافی در قاهره منتشر شده است. متن کامل و تصحیح شده‌ی کتاب نیز در 12 جلد (1992) از سوی دارالفکر المعاصر دمشق منتشر شده است.
- ↑ Karl Vilhelm Zettersteen