گنبد سبز (قم)
سه بنای آرامگاهی تاریخی متعلق به قرن 8ق، در انتهای خیابان چهارمردان قم، جنب گلزار شهدا و در بخش شرقی شهر، درون باغی کوچک موسوم به «باغ گنبد سبز». این منطقه در محل به دروازۀ کاشان مشهور و گنبدها نیز به گنبدهای دروازۀ کاشان معروفند. دوتا از گنبدها با توجه به کتیبه‌های تاریخی موجود، مدفن امرای خاندان علی صفی، فرمانروایان مستقل قم در قرن هشتم هجری است. کتیبۀ گنبد سوم از بین رفته و تاریخ و مدفون گنبد معلوم نیست، ولی با توجه به مدارک دیگر، این گنبد نیز از نظر تاریخی مربوط به همان دوره است و احتمالاً به یکی دیگر از افراد خاندان علی صفی تعلق دارد. مردم قم این سه بنا را به صورت مجموعۀ مدفن سعد و سعید و مسعود (از بزرگان اعراب اشعری و احیاکنندگان قم در دورۀ اسلامی) می‌دانند. تصور می‌رود که سعید تصحیف تلفظی اسم صفی باشد. بر اساس کتیبه‌های تاریخی، این سه گنبد مدفن خواجه اصیل‌الدین، خواجه علی صفی و شخص ناشناختۀ دیگری‌ست. اگرچه جز این سه تن، افراد دیگری از همان خاندان در این گنبدها مدفونند.
| گنبد سبز (قم) | |
|---|---|
| نام فارسی | گنبد سبز (قم) |
| کشور | ایران |
| استان | قم |
| موقعیت | انتهای خیابان چهارمردان قم، جنب گلزار شهدا |
| کاربری | فرهنگی |
| مشخصات معماری | سه بنای آرامگاهی گنبددار |
| زمان ساخت | قرن 8 هجری |
این مجموعه در سال 1310ش با شمارۀ 129 در زمرۀ آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
مقبرۀ خواجه اصیل‌الدین
این مقبره، جنوبی‌ترین بنای باغ محسوب می‌شود. نمای بیرونی‌اش، دوازده‌ضلعی منتظم و از داخل، هشت‌ضلعی منتظمی با طاق‌نماهای تزئینی در هر ضلع است؛ به این شکل که هر ضلع داخلی به همراه دو جرز طرفین در خارج به دو ضلع تغییر شکل می‌یابد. کف بنا 1.5 متر از سطح زمین‌های مجاور پایین‌تر است. پی بنا به صورت چندوجهی و آجری است. بر فراز نخستین رگۀ راسته‌چینی بنا، طاق‌نماهایی با قابی مستطیلی در هر ضلع تعبیه شده که تا پایان قسمت دوازده‌ضلعی بنا امتداد دارد. در قسمت بالایی هر طاق‌نما با آجرچینی تزئینی، طاق‌نماها از قاب مستطیلی خارج شده و نمایی جناغی می‌یابند؛ با این تفاوت که در دو طاق‌نمای شمالی و غربی و به قرینۀ این دو، جنوبی و شرقی، پنجره‌های مستطیل‌شکلی با طاقی جناغی، قسمت فرازین این طاق‌نماها را زینت می‌بخشد. نمای خارجی این مقبره تنها تا سطح مقرنس مانده و دو پوستۀ گنبد آن فروریخته که در دورۀ اخیر مرمت شده است. ورودی این بنا در جبهۀ غربی واقع شده که با سه پله به داخل راه می‌دهد. گرداگرد طاق‌نماهای داخلی بنا را کتیبه‌ای سراسری فراگرفته است. بر فراز مقبره گنبد هرمی شانزده‌ترکی کار گذاشته شده است. عناصر تزئینی بنا شامل تزئینات گوناگون گچ‌بری، طاق‌نماها و طاق‌بندی‌ها، کتیبه‌ها و نقاشی روی گچ است. نقوش تزئینی گنبد بیش‌تر شامل اسلیمی‌ها، گل و بوته‌ها و کتیبه‌هایی شامل آیات قرآن و اسامی مقدس الله و علی است. در پیشانی طاق‌نماها هم در سراسر بنا در هر لچکی ترنجی است که بر همۀ آن‌ها صلوات کبیر نوشته شده است. همۀ کتیبه‌ها به سبک‌های مختلف خطوط کوفی و ثلث نوشته شده‌اند. براساس کتیبۀ تاریخی بنا که با خط برجستۀ زیبای کوفی بر زمینۀ نقوش اسلیمی نوشته شده، دو تن در بقعه مدفونند: خواجه اصیل‌الدین فرزند علی صفی و دیگری فرزند وی، خواجه علی اصیل. فرد نخست فرزند نیای بزرگ خاندان صفی و عموی بانی بقعه است. وی نائب خالصه‌جات خواجه علاءالدین محمد هندو در قم بوده و فرد دوم نیز نخستین کسی از این خاندان است که بر قم و توابعش حکومت می‌کرده. بر یکی از کتیبه‌های بنا نام معمار بنا به صورت مخدوش (عمل علی بن محمد ابن علو خلو... البنا...) و تاریخ ساختش (رجب 761ق) و بر کتیبۀ دیگری نام آرایشگر بنا (علی بن محمد بن شجاع بنا) درج شده است. این شخص دوم گچ‌بری‌های چند اثر تاریخی دیگر قم را نیز انجام داده است.
مقبرۀ خواجه علی صفی
این بنا که در میان دو بقعۀ دیگر قرار دارد، مدفن خواجه علی صفی (دومین فرمانروای خاندان علی صفی) و فرزند و برادر اوست. بنای مقبره از بیرون، دوازده‌ضلعی منتظمی است که هر ضلع آن را طاق‌نمایی به عرض 2.40 و ارتفاع 7 متر زینت می‌دهد. نمای داخلی بنا هشت‌ضلعی و از این حیث مانند گنبد خواجه اصیل‌الدین است و چون بقعۀ پیشین به علت رسوبات پیرامونی، کف آن از زمین‌های مجاور پایین‌تر قرار دارد. پایه‌های اصلی بنا، هره‌های پیش‌آمده‌ای است که به صورت راسته‌چین کار شده است. بر فراز این قسمت، جرزهای دوازده‌ضلعی بنا آغاز می‌شوند که حد فاصل هریک از آن‌ها را نیز طاق‌نمایی در بر گرفته است. این طاق‌نماها محاط در قاب مستطیلی تا ارتفاع 7 متری ادامه می‌یابند. در چهارجهت اصلی، نورگیرهایی تعبیه شده که در گذشته با مشبک‌های گچی مزین بوده‌اند. ورودی این بنا از جبهۀ شمالی است. در تزئینات داخلی این بنا نیز چون بنای پیشین بر فراز طاق‌نماها کتیبه‌ای سراسری قرار دارد. نمای داخل گنبد، از دو بنای دیگر سالم‌تر است و از حیث رنگ‌آمیزی از بهترین آثار دورۀ ایلخانی به شمار می‌آید. گنبد این بنا از نوع دوپوش شانزده‌ترکی است که بر روی بخش انتهایی استوانۀ شانزده‌ضلعی قرار گرفته است. از مفاد یکی از کتیبه‌های این بقعه چنین مستفاد می‌شود که سه نفر در آن مدفونند؛ خواجه جمال‌الدین علی (همان خواجه علی صفی، فرمانروای قم و برادرزاده و بانی بقعۀ خواجه اصیل‌الدین)، امیر جلال‌الدین (نسبت او با این خاندان مشخص نیست) و نفر سوم خواجه عمادالدین محمود قمی (یکی دیگر از فرزندان خواجه صفی‌الدین، بزرگ این خاندان).
بقعۀ سوم
این بنا در شمال دو بنای دیگر قرار دارد و همچنان که ذکر شد به خاطر صدمه دیدن کتیبۀ تاریخی‌اش، نام بانی و صاحب بنا و زمان دقیق ساختش مشخص نیست. این بنا از بیرون و داخل هشت‌ضلعی و از این حیث از دو بنای دیگر متمایز است. شالودۀ بنا که چون دو بنای دیگر، امروزه در زیر سطح زمین‌های مجاورش قرار گرفته، هره‌های پیش‌آمده با آجر راسته است. نمای خارجی بنا مشخصات متفاوتی از دوبنای دیگر دارد: در وسط هر ضلع از اضلاع هشت‌گانه، یک ایوان صفه‌دار به عرض 2.10، عمق یک و ارتفاع 7 متر ساخته شده که طرفین هریک از آن‌ها را دو طاق‌نمای کوچک در بر گرفته است. در بخش بالایی بدنۀ هشت‌ضلعی، استوانه‌ای شانزده‌ضلعی، با کمی عقب‌نشینی از سطح بدنه، تعبیه شده که گنبد شانزده‌ترک منشوری بقعه بر فرازش مستقر شده است. تنها ورودی بنا با درگاهی مستطیل‌شکل و طاقی نیزه‌دار در جبهۀ شمالی قرار دارد. این در از طریق ایوانی کم‌عمق به داخل بنا راه می‌دهد. بر هریک از اضلاع هشت‌گانۀ داخل بنا طاق‌نمایی عمیق و مرتفع ساخته شده. عرض طاق‌نماها 2.10، عمقشان 1.20 و ارتفاعشان 7 متر است. به جز ازارۀ آجری دیوارهای داخلی، باقی دیوارهای داخل تا زیر طوق گنبد با گچ‌کاری برجستۀ چندرنگ پوشیده شده که در حال حاضر بخش‌های زیادی از آن فرو ریخته است. ارتفاع گنبد بقعۀ شمالی در حدود 12 متر است. تزئینات این بنا نیز چون دو بقعۀ دیگر مفصل و گوناگون است. اگرچه اکثر محققان این بنا را مقدم بر دو بنای پیشین و متعلق به حدود سال‌های 715 تا 765ق می‌دانند، اما از لحاظ مشخصات مشترک معماری به نظر می‌رسد که هرسه بنا متعلق به یک دوره و خاندان صفی علی بوده‌اند.