ارمنیان
اَرْمَنیان
گروهی از اقوام هندواروپایی که در هزاره اول قبل از میلاد وارد آسیای صغیر شدند و به سوی فلاتی که امروز ارمنستان نامیده می‌شود حرکت کردند و در آن‌جا سکونت گزیدند. در ۸۶۰پ‌م اقوام مختلف که در حوالی دریاچه وان در خاور آسیای صغیر می‌زیستند، متحد شدند و سلسلۀ اورارتو را بنیاد نهادند. نخستین فرمانروای اورارتوها «آرام» نام داشت. جانشینان آرام به‌تدریج سرزمین‌های اطراف را تصرف کردند. در زمان آرگیشتی (۷۸۶ـ۷۶۰پ‌م) سرزمین اورارتو از ساحل باختری دریای خزر، تا شمال سوریه گسترش یافت. در نیمۀ دوم قرن ۷پ‌م دولت اورارتو سقوط کرد و ارمنیان به تدریج زمام امور را به‌دست گرفتند. روابط ایرانیان و ارمنیان از دوره ماد آغاز می‌گردد. بارویر رئیس قوم ارمنیان، هوخشتره پادشاه ماد را در نابودی دولت آشور یاری کرد. به پاس این یاری، پادشاه ماد، بارویر را به پادشاهی ارمنستان برگزید. در دورۀ کوروش هخامنشی ارمنستان به صورت پادشاهی نیمه‌مستقل درآمد. در آغاز سلطنت داریوش اول مردم ارمنستان بر او شوریدند، و داریوش برای سرکوب شورش، سپاهیانی به فرماندهی سرداری ارمنی به نام «دادرشی» به ارمنستان فرستاد. در دورۀ داریوش اول، ارمنستان به صورت یکی از ساتراپ‌نشین‌های ایران درآمد. در حمله اسکندر مقدونی به ایران‌زمین، ارمنیان در سپاه داریوش سوم هخامنشی جنگیدند. در ۵۱م، بلاش، پادشاه اشکانی، برادرش تیرداد را به سلطنت ارمنستان منصوب کرد. پادشاهان اشکانی نزدیک به ۴۰۰ سال بر ارمنستان حکومت کردند. در این مدت ایرانیان و ارمنیان با مشترکاتی که داشتند تشکیل قوم واحدی را دادند. در ۲۲۴م سلسله اشکانی منقرض شد. در ۳۰۱م مسیحیت به عنوان دین رسمی ارمنستان اعلام گردید. در ۴۴۷م یزدگرد دوم مالیات سنگینی بر مردم ارمنستان بست و از آنان خواست که دین مسیح را ترک کنند و پیرو آیین زردشت شوند. مردم ارمنستان شوریدند و پس از چند نبرد، یزگرد دوم از زردشتی‌کردن ارمنیان منصرف شد. ارمنستان در ۳۳ـ۳۵ق/۶۵۴ـ۶۵۶م به تصرف مسلمانان درآمد. در ۲۳۷ـ۲۳۸ق/۸۵۲ـ۸۵۳م، آشوت باگراتونی، از امرای موروثی ارمنی، از طرف دولت عباسی به حکومت ارمنستان منصوب شد. حکومت خاندان آشوت قریب دو قرن دوام آورد. جنگ‌های ویرانگر دولت‌های بیزانس و سلجوقی سرانجام سبب نابودی دولت قومی ارمنستان و مهاجرت صدها هزار تن از ارامنه به کلیکیه در ساحل دریای مدیترانه و مولداوی و شبه‌جزیره کریمه در ساحل دریای سیاه شد. ارامنه کلیکیه دولت باگراتونی ارمنستان کوچک را برپا کردند. این دولت تا اواخر قرن ۸ق/۱۴م دوام آورد. ده‌ها هزار نفر از ارامنۀ کریمه پس از تسلط مغولان و به‌ویژه مغولان مسلمان بر جنوب روسیه به لهستان مهاجرت کردند و هزاران نفر از ارامنه مولداوی از بیم تعدیات و تحمیلات دولت عثمانی، سرزمین خود را ترک گفته و به رومانی و مجارستان گریختند. ارامنۀ ارمنستان در دوران خوارزمشاهیان و مغولان و تیموریان و ترکمانان متحمل آسیب‌های فراوان شدند. هزاران ارمنی در عصر صفویه به نواحی مختلف ایران تبعید شدند. اعقاب این مردم هنوز در اصفهان و اراک و تهران سکونت دارند. با این همه ملوک موروثی ارمنه قراباغ آذربایجان، موسوم به خمسه قراباغ تا نیمه اول قرن ۱۳ق/۱۹م دوام آوردند. در دولت عثمانی، بسیاری از تجربیات تلخ دوران‌های گذشته برای ارامنه آن کشور تکرار شد. تبعید صدها هزار نفر از ارامنه آناتولی به شام در ۱۳۳۳ق/۱۹۱۵م به‌قتل عام و مرگ بسیاری از آنان منجر شد. این رفتار برای همیشه به حضور ارمنی‌ها در خاک عثمانی خاتمه داد. امروزه بزرگ‌ترین گروه ارامنه در جمهوری ارمنستان سکونت دارند.