آناهیتا (اسطوره)
آناهیتا (اسطوره)
(یا: اَناهیتا؛ اَناهید؛ و ناهید در فارسی امروزی) بزرگ‌ترین و محبوب‌ترین ایزدبانو در اساطیر ایرانی و آیین زرتشت. ایزدبانوی نگهبان آب‌های روان، خرد و باروری و نگهبان خانواده در دین زردشتی و باورهای ایران پیش از اسلام. آناهیتا واژه‌ای است اوستایی به‌معنی پاک و زنندۀ پلیدی. در آبان یشت (یشت پنجم) که یکی از بزرگ‌ترین یشت‌هاست ستایش و توصیف شده است. مهم‌ترین ویژگی‌‌ای که در اوستا و اساطیر ایرانی برای آناهیتا برشمرده شده پاکی و پاکدامنی اوست، که این ویژگی وجه امتیاز یا اختلاف او با همتای یونانی‌اش، آفرودیت، است. در مشخصات ظاهری نیز آناهیتا به‌سان زنی بسیار زیبارو و خوش‌اندام، آراسته، شکوهمند، مجلل و با اندام بیشتر پوشیده به تن‌پوش‌های مجلل توصیف شده است.
پیشوند «آن» یا «اَن» در زبان اوستایی به‌معنای نفی است و آهیته یا اَهیته به‌معنی پلیدی و زشتی است. در اوستای عهد ساسانی نام آناهیتا با پیشوند اَرِدْوی‌سور (به‌معنای پُرزور) همراه است. ایرانیان باستان برای حفظ حرمت آناهیتا در آب‌های روان شست‌وشو نمی‌کردند و یا آن را نمی‌آلودند. گل نیلوفر یا لوتوس در هنر ایران پیش از اسلام نماد آناهیتا بود. در میان اشیاء مفرغی لرستان، از ۸۰۰ تا ۷۰۰پ‌م، نشانه‌هایی از آناهیتا به‌چشم می‌خورد. اردشیر دوم هخامنشی خود را خادم آناهیتا معرفی می‌کند. در زمان اشکانیان آناهیتا و میترا به اوج قدرت رسمی می‌‌رسند و با اهورامزدا اتحادی نیرومند تشکیل می‌دهد. در این دوره آناهیتا در مقام ایزد آب و باروری رونق و جایگاهی بی‌سابقه دارد و به‌‌گاه حتی پرستش او مقدّم می‌شود. تمام معابد ایرانی این دوره به آناهیتا هدیه شده‌اند. از آن میان معبد شیز (معروف به تخت سلیمان) است. گمان می‌رود که بنای قَصرالصوص (کاخ دزدان) در کَنگاور در استان کرمانشاه بازمانده‌های معبد آناهیتا باشد. آناهیتا ایزدبانوی محبوب و حامی نخستین شاهان ساسانی به‌شمار می‌رفت. ساسان، بابک، اردشیر بابکان (۲۲۴ـ۲۴۱م) و شاپور اول ساسانی (۲۴۱ـ۲۷۰م) خادمان آتشکدۀ آناهیتا در شهر استخر در پارس بودند. شاپور ساسانی اول پس از پیروزی بر والریانوس امپراتور روم (۲۵۳ـ۲۶۰م) در نبرد اِدِسا‌ـ‌حَرّان، شهر بیشاپور را پی افکند که نگین آن معبد آناهیتا بود. نقش ایزدبانوی آناهیتا را به‌صورت زنی با وقار که هاله‌ای بر سر دارد و بر روی گل نیلوفر ایستاده است در نقوش برجستۀ طاق بستان در کنار نقوش خسروپرویز ساسانی (۵۹۰ـ۶۲۸م) و شاپور ساسانی دوم (۳۱۰ـ۳۷۹م) حجاری کرده‌اند.