امام حسین و واقعه عاشورا در هنر
امام حسین و واقعۀ عاشورا در هنر
تاثیر قیام امام حسین در هنرها. زندگی امام حسین و واقعۀ کربلا از همان سال‌ها و سده‌های آغازین تاکنون در هنر و ادبیات اعراب و ایرانیان تاثیر و نمود بارزی داشته؛ اگرچه در آغاز شاعران شیعی با تقیه در مذهب خود به این مساله پرداخته‌اند. نخستین مرثیه‌سرایان حسین خانوادۀ او بوده‌اند. موفق بن احمد خوارزمی در مقتل الحسین، اولین سروده‌های عاشورایی عربی پس از واقعه را به «عقبه بن عمرو سهمی» شاعر سدۀ اول هجری، نسبت می‌دهد.[۱] پس از او شاعران عربی چون کمیت بن زید اسدی، ابوهاشم اسماعیل بن محمد (معروف به سید حمیری)، دعبل خزاعی و ذوالحسین ابوالحسن محمد بن ابی احمد حسین بن موسی (معروف به شریف رضی) مراثی معروفی در سوگ امام حسین گفته‌اند. در شعر فارسی نخستین بار کسایی مروزی در قرن 4 هجری و در سده‌های بعد تا زمان حکومت شیعی صفویه شاعران شیعی و سنی بسیاری یا به صورت مستقل یا اشاره‌وار به این واقعه پرداخته‌اند. از جمله کسانی چون ناصرخسرو، عمعق بخارایی، فلکی شروانی، جمال‌الدین محمد اصفهانی، ظهیرالدین فاریابی، عطار نیشابوری، مولوی، سیف فرغانی، خواجوی کرمانی، سلمان ساوجی و بابافغانی شیرازی. در دورۀ صفویه، هم‌زمان با رسمیت یافتن مذهب شیعه، ترکیب‌بند دوازده‌بندی محتشم کاشانی با مطلع «باز اين چه شورش است كه در خلق عالم است؟/ باز اين چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است؟» تاثیر شگرفی بر شعر آیینی سده‌های بعد (تاکنون) گذاشت.
بروز این واقعه در نگارگری نیز از دورۀ صفویه و زندیه و خاصه قاجار به دو شکل نقاشی- پرده و کتاب‌آرایی آغاز شده و بعدتر در انواع حکاکی و نقاشی روی شیشه، فلزات و...، مینیاتور، نقاشی قهوه‌خانه‌ای، دیوارنگاری و نقاشی مدرن ایران نیز رونق گرفته است. از میان نقاشان قهوه‌خانه‌ای دو سدۀ اخیر (چند هنرمند با اسم) قوللر آغاسی، محمد مدبّر و کاظم چلیپا، در میان نقاشان مینیاتوریست محمود فرشچیان و از نقاشان نوگرا حبیب‌الله صادقی آثار شگرفی با این مضمون ساخته‌اند.
در هنرهای نمایشی حماسۀ عاشورا و وقایع مرتبط با آن نخستین بار در دورۀ صفویه و به احتمالِ بیشتر در اواخر این دوره به صورت تعزیه نمود پیدا کرد. تعزیه در دوره‌های بعد و خاصه در زمان قاجار به تدریج با حرکت به سمت هنری‌تر شدن تکامل یافت و در زمان شاهان قاجار تکایایی برای این شکل نمایش تعبیه شد. مهمترین تکیه‌ای که در دورۀ قاجاریه در آن تعزیه اجرا می‌شد، تکیه دولت بود که در سال 1248ش به دستور ناصرالدین شاه با گنجایش 20 هزار نفر ساخته شد.[۲] بعد از ناصرالدین شاه تکیه دولت و تعزیه‌خوانی تا زمان پهلوی دوم گاه توسط علمای دینی و فقها و گاه توسط حاکمان ممنوع شد. با رونق گرفتن سینما و تلویزیون نیز به دلایلی که مهمترین آن مخالفت علمای دینی با تصویر کردن چهرۀ معصومان و گاه خانوادۀ آنها بوده هنرمندان همواره با موانع و چالش‌های جدی‌ای در کارشان همراه بوده‌اند. با این‌همه معدود آثاری که در سینما و تلویزیون حول محور عاشورا و زندگی امام حسین ساخته شده‌اند را می‌توان به دو دسته کلی تقسیم کرد: الف) آثار تاریخی که شرح بخش یا اتفاقی مرتبط با خود عاشورا هستند. ب) آثاری که سعی داشته‌اند برای عاشورا مابه‌ازایی در جهان امروز بیافرینند و به اصل واقعه نقبی استعاری بزنند. از جملۀ آثار سینمایی و مجموعه‌های تلویزیونی موفق که همگی در سال‌های پس از انقلاب اسلامی ساخته شده‌اند و به صورت مستقیم به قیام عاشورا یا حوادث مرتبط به آن پرداخته‌اند به این موارد می‌توان اشاره کرد: سفیر (فیلم سینمایی- 1361)؛ روایت عشق (مجموعه تلویزیونی- 1364)؛ روز واقعه (فیلم سینمایی- 1373)؛ معصومیت از دست رفته (مجموعه تلویزیونی- 1382)؛ مختارنامه (مجموعه تلویزیونی- 1382)؛ طفلان مسلم (مجموعه تلویزیونی- 1387)؛ رستاخیز (فیلم سینمایی- 1391).
بروز و ظهور عاشورا را در موسیقی باید در آیین‌ها و مناسکی چون شبیه‌خوانی (تعزیه)، مرثیه‌خوانی، سینه‌‌زنی و بعدتر زنجیرزنی ریشه‌یابی کرد. شکل‌گیری موسیقی عاشورایی را باید هم‌زمان با قدرت گرفتن حکومت شیعی آل بویه و صدور مجوز از طرف حاکمان آنها برای سوگواری شهیدان کربلا دانست. بعدتر این هنر آیینی که آمیخته به شکل نمایشی نیز بوده از زمان صفویه تاکنون شکل و تکامل یافته است. از زمان صفویه شعرهایی به عنوان نوحه یا مرثیه برای این مراسم و نیز کتاب‌های غالبا منظومی برای شبیه‌خوانی نوشته شد. در ابتدا از سنگ‌زنی و بعدتر چوب برای ایجاد ریتم استفاده می‌شد.[۳] در دوره‌های بعد استفاده از برخی سازهای کوبه‌ای و بادی برای موسیقی عاشورایی متداول شد. سازهایی چون سنج، طبل، نی، نقاره، انواع شیپور، کرنا و.... در 50 سال اخیر آثار فاخری در موسیقی سنتی ایران، موسیقی کلاسیک و موسیقی‌های مدرن و پاپ ساخته شده که از معروف‌ترین آنها می‌توان «نی‌نوا»ی حسین علیزاده و «سمفونی عاشورا»ی لوریس چکناواریان را ذکر کرد. اگرچه علیزاده با انتساب این اثر خود به واقعۀ عاشورا مخالفت کرده است. همچنین خوانندگان متعددی نیز آثاری با این مضمون خلق کرده‌اند که در میان خوانندگان سنتی علیرضا افتخاری و در میان پاپ‌ها افرادی چون علیرضا عصار، رضا صادقی و محمد اصفهانی آثار معروفی دارند.