طالقان، شهرستان
طالقان، شهرستان (County) Taleqan
شمالی‌ترین شهرستان استان البرز، واقع در مرکز نواحی شمالی ایران، با مرکزیت اداری شهر طالقان. وجه تسمیۀ طالقان و معنای آن نامعلوم است؛ علاوه بر این، وجود شهر تاریخی طالقان/تالقان در ولایت تخار افغانستان مورخان و پژوهشگران را دچار اشکالات و اشتباهاتی کرده است. اگرچه در منابع پیش از اسلام نامی از طالقان مورد نظر ما نیامده، اما بنا بر شواهدی (خاصه به دلیل ویژگی‌های طبیعی و جغرافیایی)، مسلم است که این از هزاره‌های پیش از میلاد، سکونتگاه جوامع روستایی آریایی و پیش از آریایی‌ها بوده است. گمان می‌رود که آبادی‌های این منطقه در این دوره‌ها (دوره‌های باستانی و تاریخی) تا زمان اسلام، جزو قلمرو آماردها و کادوسیان و سپس تحت حکمرانی فرمانروایان محلی یا دست‌نشاندگان شاهان ایرانی در سرزمین‌های طبرستان، دیلم و گیلان بوده است. در اواخر دورۀ ساسانیان، این منطقه جزو قلمرو اسپهبدان بود. نخستین بار در زمان علویان طبرستان و در میانۀ سدۀ 3ق است که نام طالقان در منابع ذکر شده است. در این دوره و پس از حدود 250سال پس از ورود اسلام به ایران، مردم این منطقه با پذیرفتن حکومت و امامت زیدیه قبول اسلام کردند. دو سده پس از این و در دورۀ سلجوقیان، طالقان به دلیل مجاورت با الموت و پایگاه اسماعیلیان، در مرکز رویدادها و کشمکش‌های سیاسی دولتمردان بود. به طور کلی، از آنجا که منطقۀ طالقان و خاصه آبادی و مرکز این منطقه، در طول دوره‌های مختلف تاریخی، هیچ‌گاه در مسیر شهرهای بزرگ قرار نداشته و از طرفی دیگر به دلیل بنا شدن آبادی‌های این منطقه در کوهپایه‌های کوهستان البرز، در دوره‌های پیش از اسلام کمتر تحت سیطرۀ حکومت‌های مرکزی بوده، و به همین علت در آن کمتر نشانی از آثار فرهنگی گذشته به چشم می‌خورد. در زمان صفویان، همزمان با شیعه‌سازی سراسر ایران، مردم منطقۀ طالقان نیز شیعه شدند. از این دوره به بعد و خاصه در زمان قاجار که منابع متعددی به طالقان پرداخته یا اشاره کرده‌اند، این منطقه در شمار توابع قزوین ذکر شده است. عمدۀ آبادی‌های طالقان نیز در همین چند سدۀ اخیر بنا شده‌اند. در اولین تقسیمات کشوری دورۀ معاصر (1316ش)، طالقان ابتدا یکی از بخش‌های شهرستان تهران، با مرکزیت آبادی کولج[۱]، بود؛ در اواخر سال ۱۳۲۴ش مرکز این بخش به آبادی شهرک انتقال یافت. در اوایل دهۀ 1330ش با تشکیل شهرستان کرج در استان تهران، طالقان از بخش‌های تشکیل‌دهندۀ آن بود. در سال 1368ش، با انتزاع بخش ساوجبلاغ و طالقان از شهرستان کرج، شهرستان ساوجبلاغ با مرکزیت اداری شهر هشتگرد شکل گرفت. در اوایل سال 1389ش بنابر مصوبۀ هیأت دولت، ضمن تغییرات و اصلاحاتی، بخش طالقان با انتزاع از شهرستان ساوجبلاغ به شهرستان ارتقاء یافت و چندماه پس از آن با تشکیل استان البرز، شهرستان طالقان در قالب این استان قرار گرفت. شهر کنونی طالقان پیش از سال 1389ش، با تجمیع شهرک و سه آبادی دیگر (گلینک[۲]، کولج و پرده‌سر[۳]) شکل گرفته؛ اگرچه به دلیل سردسیر و ییلاقی بودن و جمعیت کم دائمی، این شهر همچنان بافت و شکل روستایی دارد.
شهرستان طالقان متشکل است از دو بخش، چهار دهستان (با بیش از 70 روستا با جمعیت دائمی و فصلی) و یک شهر: بخش مرکزی (مشتمل بر دهستانهای میان‌طالقان و پایین‌طالقان، به مرکزیت شهر طالقان)، و بخش بالاطالقان (مشتمل بر دهستانهای جوستان[۴] و کناررود، به مرکزیت روستای جوستان). براساس سرشماری سراسری سال 1395ش، جمعیت شهرستان طالقان 16,815نفر بوده که از این مقدار حدود 20درصد ساکن شهر طالقان و باقی روستانشینند. شهرستان طالقان در جنوب شرقی با شهرستان کرج، در جنوب با شهرستان ساوجبلاغ، در غرب و شمال با استان قزوین (به ترتیب با شهرستان‌های آبیک و قزوین)، و در شمال شرقی و شرق با استان مازندران (به ترتیب با شهرستان‌های تنکابن، کلاردشت و چالوس) محدود شده است.
شهرستان طالقان با حدود 1300کیلومترمربع مساحت، ارتفاع 1430متر (در مرکز آن) و آب‌وهوای معتدل مایل به سرد و نیمه‌مرطوب، در دامنه‌های جنوبی رشته‌کوه‌های البرز مرکزی واقع شده است. رودخانۀ شاهرود، از ارتفاعات شرقی شهرستان شروع شده و با حدود ۱۰۵كيلومتر طول به سمت غرب جریان می‌یابد. اين رودخانه در طول مسیرش، چندین ریزابۀ دیگر را به همراه خود تا سپيدرود می‌برد و نهایتاً پس از آمیختن به قزل اوزن به دریای خزر می‌ریزد. سد مخزنی طالقان با ظرفيت ۴۲۰ميليون مترمكعب بر روی رودخانۀ شاهرود ساخته شده. علاوه بر شاهرود، منابع آبی شهرستان را عمدتاً چشمه‌ای پرشمار آن تشکیل می‌دهند. آبادی‌های طالقان در کنارۀ شاهرود و چشمه‌سارها و همچنین در کوهپایه‌های البرز مرکزی بنا شده‌اند. قلۀ شاه البرز با ارتفاع حدود ۴,۲۰۰متر در بلندترين نقطۀ مرز طالقان و الموت و قله‌هايی چون ساتا، بام، ناز، كهار، زرينه‌كوه، لشكرک و كلوان (با ارتفاعی بين ۳,۴۰۰ تا ۴,0۰۰متر) به علاوۀ مجموعه‌ای از آبشارها، چشمه‌ها، غارها، بیشه‌زارها، مزارع و مراتع و مناظر چشم‌نواز دیگر، این شهرستان را تبدیل به منطقه‌ای ییلاقی و گردشگری کرده است. مردم این شهرستان شیعۀ دوازده‌امامی‌اند، به زبان‌های تاتی و طبری و فارسی سخن می‌گویند، و به دلیل بافت روستایی سرتاسر شهرستان، شغل بیشتر آنها کشاورزی و باغداری و دامداری است. انواع غلات و حبوبات، گیاهان دارویی، و انواع میوه‌ها (چون گردو، بادام، سیب، گیلاس، گلابی، زیتون و میوه‌های جنگلی) مهم‌ترین محصولات آنهاست.
سیدمحمود طالقانی، جلال آل احمد، غلامحسین امیرخانی، عبدالمجید طالقانی و حسن هنرمندی از نامداران این شهرستانند.