جنگ های ایران و عثمانی
جنگ‌های ایران و عثمانی (Ottoman–Persian Wars)
جنگهایی که میان ایران و عثمانی در زمان صفویان، افشاریان، زندیان و قاجاریان به‌‌وقوع پیوست. این جنگ‌ها در آغاز بیشتر براثر اختلافات مذهبی پدید می‌آمد. ظهور حکومت صفوی و اعلام مذهب تشیّع به‌عنوان مذهب رسمی کشور، زمینه‌های اختلاف و کشمکش با دولت عثمانی را، که مدعی خلافت و مرکزیت جهان اسلام بود، به‌وجود آورد. اولین دورۀ این جنگ‌ها با نبرد چالدران (920ق) آغاز شد. سلطان سلیم اول، که از اقدامات شاه اسماعیل برضد سنّی‌مذهبان ایران و نیز تحریک شیعیان عثمانی برضد آن دولت ناخشنود بود، به بهانۀ پناهنده‌‌شدنِ یکی از شاهزادگان فراریِ عثمانی به دربار صفوی، از راه ارمنستان[۱] به ایران لشکر کشید و جنگ شدیدی بین قوای دو کشور در دشت چالدران روی داد که به‌سبب برخورداری از نفرات فراوان و سلاح آتشین (توپخانه[۲])، منجر به پیروزی سپاهیان عثمانی شد. پس از روی‌کارآمدن شاه طهماسب اول صفوی (930ـ984ق)، سلطان سلیمان قانونی، به ایران تاخت و سپاهیان ایران به داخل کشور عقبنشینی کردند و برای جلوگیری از پیشروی عثمانی‌ها همه چیز را بر سر راه آنان نابود ساختند. به همین سبب، سپاهیان عثمانی که براثر فرارسیدن زمستان و کمبود غذا و حملات پیاپی نیروهای مردمی تبریز در تنگنا بودند، دچار تلفات شدیدی شدند و ناچار عقبنشینی کردند. دو درگیری دیگر در سال‌های 955ـ953 و 959ق نیز به عقبنشینی عثمانی‌ها انجامید و سرانجام در 962ق معاهدۀ صلحی بین دو دولت منعقد شد. شاه عباس اول صفوی (حک: 996ـ 1038ق) نیز، پس از رسیدن به سلطنت، برای برقراری آرامش در کشور معاهدۀ صلحی با عثمانیان بست (998ق)، اما در 1011ق، پس از نابودی ازبکان، به جنگ با عثمانی‌ها رفت و علاوه‌‌بر آزادسازی ولایات ازدست‌رفته، بر بغداد[۳]، موصل[۴]، دیاربکر[۵]، کاظمین[۶]، کربلا[۷]، و نجف[۸] نیز تسلط یافت. در 1021ق معاهدۀ صلحی میان دو کشور انعقاد یافت که تقریباً تا پایان دورۀ صفویه برقرار بود. گرچه جنگهایی در زمان شاه صفی به وقوع پیوست، اما معاهدۀ صلح 1050ق، شرایط صلح زمان شاه عباس را طی نیم قرن تمدید کرد. پس از سقوط صفویه (1135ق) و به‌دنبال هجوم نیروهای پطر کبیر[۹] به شمال ایران، نیروهای عثمانی وارد خاک ایران شدند و نواحی غربی کشور را تصرّف کردند. نادرشاه افشار، طی چند جنگ با نیروهای عثمانی، تصرفات عثمانی‌ها را از‌دست آنان خارج کرد (1149ق) و درخلال سال‌های 1157 تا 1160ق جنگهایی با عثمانیان داشت که به پیروزی نادر انجامید. در اواخر دوره کریم‌خان، جنگ‌های بصره[۱۰] اتفاق افتاد که با پیروزی سپاه زندیه همراه بود. سومین مرحلۀ این جنگ‌ها در دورۀ قاجاریه و در زمان فتحعلی شاه قاجار (1212ـ1250ق) به وقوع پیوست. عباس میرزا، نایب‌‌السلطنه در 1236ق برای جلوگیری از تعدیان عثمانی‌ها و ممانعت از انتقال اتباع ایران به خاک عثمانی مأمور جنگ با عثمانی‌ها شد. او ظرف چند روز کردستان عثمانی را تصرف کرد و برادرش محمدعلی میرزا دولتشاه نیز به‌سوی بغداد پیش راند، اما محمدعلی میرزا به‌سبب بیماری بازگشت و بعد از مدت کوتاهی درگذشت. در 1238ق عباس میرزا لشکریان عثمانی را، با وجود برتری نظرات، به‌سختی شکست داد و عثمانیان خواهان صلح شدند و پس از آن معاهده صلح و معاهده ارزروم بین دو دولت منعقد شد (1238ق).