ارگ تهران
| ارگ تهران | |
|---|---|
| نام | ارگ تهران |
| کشور | پرونده:Flag of Iran.svg ایران |
| موقعیت | شمال تهران قدیم |
| کاربری | سکونت‌گاه |
| زمان ساخت | دورۀ قاجار |
ارگ تهران
(یا: اَرْک) شمال تهران قدیم، محل سکونت خانوادۀ سلطنتی در دورۀ قاجار. در دورۀ صفویان از چهار باغ که در جای پارک تیموری بنا شده بود، تشکیل می‌شد. شاه‌عباس و شاه سلطان حسین صفوی مدتی در آن‌جا اقامت داشتند. چنارهای کهن باغ از دورۀ شاه‌عباس باقی بودند و جنبۀ تقدّس یافته و به محل بست و پناه تبدیل شده بودند. در دورۀ کریم‌خان زند، پیرامون آن خندق و برج و بارو ساخته و به یک قلعه تبدیل شد. قلعۀ ارگ با دیوارهای قطور چینه‌ای و کنگره‌دار و دوازده برج نیمه‌هلال، به نیت دوازده امام، و سوراخ‌هایی برای دیده‌بانی و تیراندازی، محصور بود. در دورۀ آقامحمد خان قاجار در شمال غربی قلعه، گذرگاه و پلی به خارج ارگ احداث شد که بعدها به دروازۀ دولت شهرت یافت. در دورۀ ناصرالدین‌شاه به جای پل چوبی، دروازۀ باب همایون احداث شد و سردری متصل به عمارت بادگیر ساخته شد که هنوز باقی است؛ خندق شرقی قلعه پر شد و در جای آن خیابان ناصریه (ناصرخسرو) ایجاد شد؛ و در جنوب باغ روبه‌روی ایوان تخت مرمر، سردر عالی‌قاپو بنا شد. به قلعۀ ارگ باغ گلستان و عمارت درب خانه نیز می‌گفتند. محدودۀ قلعۀ ارگ، از شمال میدان توپخانه، از شرق خیابان ناصرخسرو، از جنوب خیابان پانزده خرداد و از غرب خیابان خیام امروزی بود. درباریان و اعیان و اشراف ازجمله کامران میرزا نایب‌السلطنه در آن منزل داشتند، سفارت روسیه و خانۀ سفیران کشور نیز در داخل ارگ سلطنتی بود. خیابان‌های داور، صوراسرافیل و باب‌همایون نیز در محدودۀ قلعه ارگ واقع بودند. خیابان صوراسرافیل (درب اندرون)، باغ را از شرق به غرب و خیابان باب همایون نیمه شمالی باغ را به دو بخش می‌کردند. از بناهای آن، دیوان خانه یا دفترخانه یا صندوق‌خانه، زرگرخانه، کلاه‌فرنگی، امامزاده‌های روح‌الله و نورالله، مدرسۀ نظام، مدرسۀدارالصنایع، دارالفنون، دولت‌خانه، کالسکه‌خانه، انبار غله، تکیۀ دولت و مسجد مهد علیا بود که در داخل ارگ قرار داشتند. ورودی قلعه ارگ در میدان ارگ بود و بین شهر قدیم تهران و ارگ، خندق عظیمی بود که در حدود سبزه‌میدان امروزی، روی آن برای رفت‌و‌آمد مردم یک پل چوبی زده بودند که به تخته پل شهرت داشت. در دورۀ ناصرالدین‌شاه، تغییرات دیگری در قلعه ارگ به‌وجود آمد. در دورۀ پهلوی، با تخریب برج و بارو و سردرها و دروازه‌ها نیز بناهای اندرونی، و ایجاد وزارت‌خانه‌های جدید مانند دارایی و دادگستری در جای آن‌ها، محدودۀ قلعۀ ارگ سلطنتی به حدود کاخ گلستان کنونی رسید.