ابراهیم
ابراهیم (ع)
در عهد عتیق. نیای بزرگ و سرسلسلۀ امت یهود. ابتدا اَبرام خوانده می‌شد. خدا به او وعده داد که برای ذریه (وارثان) و امتش سرزمین کنعان (فلسطین قدیم) را فراهم آورد؛ او را ابراهیم (پدر امت‌های بسیار) نامید و با فرمان قربانی‌کردن پسرش اسحاق، که بعد آن را فسخ کرد، ایمان او را سنجید. ابراهیم، که تا ۷۶سالگی فرزندی نداشت، پس از آن از هاجر، کنیز همسرش، صاحب پسری به نام اسماعیل شد. ۱۰۰ساله بود که همسرش ساره، اسحاق را به دنیا آورد. وعدۀ خداوند به ابراهیم، که ذریه‌اش امتی خواهد شد و کنعان سرزمین‌شان، زمانی تحقق یافت که ذریۀ یعقوب، از نوادگان ابراهیم، به هدایت موسی از مصر به کنعان هجرت کردند. ابراهیم، در اور، واقع در بین‌النهرین، به دنیا آمد. با پدرش تارَح یا تارُخ (یا عمویش آذر)، همسرش سارا، و برادرزاده‌اش لوط به حرّان، در شمال بین‌النهرین، و سپس به کنعان، ارض موعود خداوند، رفت. درپی سفر به مصر، در بیت‌ئیل، از لوط جدا شد و در حِبرون، که بخشی از فلسطین قدیم است، سکنا گزید. در ۱۷۵سالگی درگذشت و اسحاق و اسماعیل در مغارۀ مَکفِیلَه در حبرون (الخلیل امروزی) به خاکش سپردند. ابراهیم، که در کتاب مقدس «دوست خدا» (خلیل‌الله) خوانده شده نه تنها نیای روحانی یهودیان و مسیحیان است، بلکه «پیامبری» است که وحی الهی به او نازل می‌شد.
در قرآن. دومین پیامبر اولوالعزم و جدّ بزرگ عرب به واسطۀ پسرش اسماعیل (ع) و نیز جدّ بنی‌اسرائیل از طریق پسر دیگرش اسحاق (ع) است. پیامبران ادیان ابراهیمی یا توحیدی (اسلام، مسیحیت، یهودیت) فرزندان، پیروان و معتقدان ابراهیم (ع) محسوب می‌شوند و به او منسوب‌اند. او پیام‌آور توحید و، در عرف اسلام، به بت‌شکن نیز معروف است (انبیاء ۶۳). در ۲۵ سورۀ قرآن، ۶۹ بار، به ابراهیم (ع) و رفتار و گفتار او اشاره شده است؛ همچنین سورۀ چهاردهم قرآن به نام او است (← ابراهیم،_سوره). بیشتر محققان، شوش یا سرزمین بابِل و حرّان را زادگاه ابراهیم (ع) میدانند. بسیاری از انبیای بزرگ الهی ازجمله اسحاق، اسماعیل، یعقوب، داوود، سلیمان، یوسف، موسی، هارون، زکریا، یحیی، عیسی و حضرت محمد و چند تن دیگر از ذریۀ او هستند. قرآن به ارتباط عمیق معنوی پیامبر اسلام (ص) با ابراهیم تصریح کرده است. (آل عمران، ۶۸؛ حج ۷۸). خداوند او را با کلماتی (بقره، ۱۲۴) و نیز رؤیای صادقه‌ای که به قربانی‌کردن فرزندش فرمان می‌داد، آزموده است و «ملة» (کیش و آیین) او بارها حنیف نامیده شده است (بقره، ۱۳۵). در قرآن به دو حادثۀ مهم زندگی او اشاره شده است؛ نخستین این‌که نمرود، که همواره با او در ستیز بوده است، سرانجام او را به آتش می‌‌اندازد اما آتش او به فرمان خدا «بَرد و سَلام»، می‌شود. دوم رؤیای صادقه‌ای است که به او از خداوند فرمان می‌رسد که باید فرزندش را در راه خدا قربانی کند. او و پسرش به فرمان الهی سر می‌نهند، ولی اندکی قبل از قربانی‌‌شدن فرزند، خداوند از او فدیه‌ای می‌پذیرد و فرزندش را نجات می‌دهد و ابراهیم از این امتحان سربلند بیرون می‌آید (صافات، ۱۰۱ـ۱۰۷). قرآن نام اسماعیل را در این ماجرا ذکر نکرده اما چون بشارت به تولد اسحاق (صافات، ۱۱۲) را بعد از ماجرای قربانی ذکر کرده است، اغلب مفسرین نتیجه گرفته‌اند فرزندی که ابراهیم او را به قربانگاه برد اسماعیل بوده است هرچند اندکی، از قبیل طبری و ابن عربی، او را اسحاق دانسته‌اند. بنابر بیشتر روایات خانۀ کعبه را حضرت آدم (ع) بنا نهاد و در طوفان نوح (ع) ویران شد و ابراهیم (ع) به راهنمایی و امر پروردگار و یاری اسماعیل کعبه را دوباره ساخت. دربارۀ مقام ابراهیم کنار کعبه نیز روایات گوناگون است. در پاره‌ای از روایات، طول عمر ابراهیم (ع) را از ۱۷۵ تا ۲۰۰ سال ذکر کرده‌اند. مدفن او در شهر الخلیل (در کرانۀ غربی رود اردن) است. تاریخ ولادت و وفات و اصولاً تاریخ دوره‌ای که حضرت ابراهیم (ع) در آن می‌زیست بدرستی روشن نیست. عموماً آن را حدود ۲۰۰۰ تا ۱۸۰۰پ‌م میدانند.