اتحاد اسلام
اِتّحاد اسلام
نهضت فکری ـ سیاسی در جهان اسلام در اواخر قرن ۱۳ و اوایل قرن ۱۴ق. همزمان با تضعیف قدرت سیاسی ـ نظامی عثمانی در قرن ۱۳ق، دولت عثمانی درصدد برآمد تا با ایجاد نهضت اتحاد اسلام، توجه عمومی مسلمانان را به خطر استعمار اروپایی، در حمایت از خلافت عثمانی برانگیزد. سیدجمال‌الدین اسدآبادی که در آن زمان در رأس شورای آموزش و پرورش عثمانی قرار داشت (۱۲۸۷ق/۱۸۷۰م) نقش مهمی در این زمینه ایفا کرد. او با سفر به کشورهای گوناگون اسلامی درصدد برآمد تا سران دولت‌های اسلامی را متحد و به هم نزدیک کند، اما نتیجه‌ای از تلاش‌های خود نگرفت. در عوض اندیشۀ اتحاد اسلام در بین گروه‌هایی از علما و متفکران مسلمان کشورهای اسلامی طرفدارانی جدی یافت. این اندیشه، بازگشت به قرآن به عنوان کتاب زندگی ساز مسلمانان، زدودن فرهنگ دینی مسلمانان از بدعت‌ها و خرافات و کنارگذاردن کدورت‌ها و اختلافات بی‌پایۀ مذهبی، بازگرداندن عزّت و سربلندی گذشته مسلمانان و ایجاد وحدت و همدلی میان مسلمانان را در معارضه با استعمار تبلیغ می‌کرد. این اندیشه در ترکیه، مصر، ایران، هند، و دیگر مناطق جهان اسلام طرفدارانی یافت. در ایران از کسانی مانند حاج شیخ هادی نجم آبادی، شیخ الرئیس، و آیت‌الله طالقانی؛ در شبه قاره هند از افرادی مانند شبلی نعمانی، علامه اقبال لاهوری و ابوالکلام آزاد؛ در آسیای مرکزی از قاضی عبدالرشید ابراهیم؛ در عراق از شیخ محمد حسین کاشف الغطاء؛ در لبنان از سیدمحسن امین عاملی و سیدعبدالحسین شرف‌الدین؛ و در الجزایر از مالک بن نبی می‌توان نام برد. از این افراد، برخی عمدتاً به جنبۀ فکری و عقیدتی آن می‌اندیشیدند و درصدد دفع اختلافات مذهبی و نزدیکی فِرَق اسلامی بودند و برخی دیگر به جبهه‌ای سیاسی از علما و متفکران مسلمان در معارضه با استعمار و صهیونیسم نظر داشتند.