ازبکستان
اُزْبَکِستان (Uzbekistan)
موقعیت. جمهوری ازبکستان در آسیای میانه، جنوب و جنوب شرقی دریاچۀ آرال و میان کشورهای قزاقستان در غرب و شمال، قرقیزستان و تاجیکستان در شرق، و افغانستان و ترکمنستان در جنوب جا دارد. مساحت این کشور ۴۴۷,۴۰۰ کیلومتر مربع و شهر تاشکند پایتخت آن است.
سیمای طبیعی. کشور جمهوری ازبکستان در صحرای مرکزی آسیا و در مسیر جادۀ ابریشم واقع شده است. بخش عمدۀ این کشور را صحرای قزل‌قوم یا دشت ماوراءالنهر تشکیل داده و نواحی جنوب شرقی را، که هم‌مرز با کشورهای قرقیزستان و تاجیکستان است، رشته‌کوه‌های بلندی که بخشی از کوه‌های آلای[۱] و تین شان[۲] محسوب می‌شوند و ارتفاع آن‌ها به ۴,۶۴۵ متر (کوه حصار در مرز تاجیکستان) می‌رسد فراگرفته است. صحرای تاریخی توران در شرق دریاچۀ آرال واقع است و از جنوب به صحرای قزل‌قوم منتهی می‌شود و بیابان خشک و برهوت اوست‌اورت[۳]، در شمال غربی کشور، تا دلتای رود آمودریا (جیحون) گسترده است. دو رودخانۀ بزرگ آسیای مرکزی، اندیجان (جیحون) و سیردریا (سیحون)، و نیز رودخانۀ زرافشان، که حوضۀ اصلی دریاچۀ آرال را تشکیل می‌دهند، این کشور را مشروب می‌کنند. مهار آب رودخانه‌های مزبور و استفادۀ بیش از اندازه از آب آن‌ها به خشک‌شدن و کوچک‌شدن دریاچۀ آرال، که روزگاری چهارمین دریاچۀ بزرگ جهان محسوب می‌شد، انجامیده است، آن‌چنان که سطح آب دریاچۀ مذکور حدود ۱۵ متر پایین رفته و مساحت آن به یک‌سوم وسعت پیشین کاهش یافته است. درۀ فرغانه، که بسیار حاصل‌خیز است، همراه با شبکه‌های وسیع آبیاری که بر باروری آن افزوده است، همچون زائده‌ای در کوهستان شرقی و به درون کشور قرقیزستان پیش رفته و شهرهای تاریخی و آباد نَمَنگان، اندیجان، و فرغانه در انتهای شرقی آن جا دارند. بلندترین نقطۀ ازبکستان، کوه حصار، با ارتفاع ۴,۶۴۵ متر است که در کوهستان‌های غربی و در مرز کشور تاجیکستان قرار دارد و پست‌ترین نقطۀ آن گودال مین‌بولاق واقع در صحرای قزل‌قوم، است که ارتفاع آن به دوازده متر زیر صفر می‌رسد. ازبکستان به دوازده استان و یک ایالت خودگردان داخلی قراقالپاقستان تقسیم می‌شود و تاشکند، اَندیجان، فِرغانِه، نَمَنگان، بُخارا، اورگنج، نوکوس[۴]، سمرقند، تِرمِذ، و خیوِه مهم‌ترین شهرهای آن به‌شمار می‌روند. اقلیم ازبکستان نیمه‌خشک[۵] با تابستان‌های گرم و تا اندازه‌ای داغ است، ولی کمبود رطوبت به تحمل‌پذیری آن کمک می‌کند. زمستان‌های این سرزمین سرد و خشک و آفتابی است و بهار و پاییز موسم بارندگی آن است. میانگین دمای تاشکند در دی‌ماه منهای یک درجۀ سانتی‌گراد و در تیرماه ۲۵ درجۀ سانتی‌گراد است و میانگین بارندگی سالانۀ آن به ۳۷۵ میلی‌متر می‌رسد. حدود ۲۲ درصد از اراضی این کشور پوشیده از جنگل طبیعی و مصنوعی است و جنگل‌کاری و توسعۀ فضای سبز ازجمله برنامه‌های در دست اجرای دولت ازبکستان است.
اقتصاد. شبکه‌های وسیع آبیاری، کشور ازبکستان را در ردیف یکی از بزرگ‌ترین نواحی پنبه‌خیز جهان جای داده است. خشک‌سالی‌های اخیر و کم‌شدن آب رودخانه‌های آمودریا و سیردریا و کوچک‌شدن دریاچۀ آرال تا حدی از میزان تولید پنبه کاسته و صنعت ماهی‌گیری را نیز در شرایط نامساعدی قرار داده است. برنج و میوه در آبادی‌های پراکندۀ نواحی غربی به‌دست می‌آید و تولید غلات، خاصِ همین نواحی است. ذخایر مهم اورانیوم و طلا و دیگر کانی‌های فلزی و زغال‌سنگ و نفت و گاز طبیعی از عمده‌ترین منابع زیرزمینی ازبکستان است. ذخایر زیرزمینی نفت این کشور ناچیز است و دو‌سوم از درآمد فروش پنبه برای خرید نفت و مواد نفتی اختصاص یافته است. فعالیت‌های صنعتی کشور ازبکستان عمدتاً بر تولید ماشین‌آلات کشاورزی و کود شیمیایی متمرکز است. شبکۀ راه‌های زمینی ازبکستان وسیع و مناسب است و فرودگاه بین‌المللی تاشکند ارتباط این کشور را با جهان خارج برقرار می‌کند. زیبایی و سبک معماری اسلامی شهرهای ازبکستان، به‌ویژه شهرهای سمرقند، بخارا و خیوه، گردشگران بسیاری را به این کشور جذب می‌کند و صنعت گردشگری آن را رفته‌رفته رونق می‌بخشد.
حکومت و سیاست. نوع حکومت کشور ازبکستان جمهوری چندحزبی با یک مجلس قانون‌گذاری است. رئیس‌جمهور هر پنج سال یک‌بار و با آرای عمومی برگزیده می‌شود و مسئولیت اجرایی و تشکیل هیئت دولت برعهدۀ اوست و مقام اجرایی نخست‌وزیری را نیز داراست. مجلس آن، که شورای عالی نام دارد، از ۵۰۰ عضو تشکیل شده و مدت نمایندگی آنان پنج سال است.
مردم و تاریخ. جمعیت ازبکستان حدود ۲۷,۴۴۵,۰۰۰ نفر است (۲۰۱۰) و تراکم نسبی آن به ۶۱.۳ نفر در کیلومتر مربع می‌رسد. رشد سالانۀ جمعیت این کشور ۱.۳ درصد است و ۷۱ درصد از مردم این کشور را ازبک‌ها تشکیل می‌دهند. ۸۸ درصد از آنان مسلمان‌اند و ۶۰ درصدشان در روستاها به‌سر می‌برند و زبان رسمی آنان ازبکی است. میانگین امید به زندگی در ازبکستان ۶۹ سال است و ۸۹ درصد از بزرگ‌سالان آن باسوادند. ازبکستان از روزگار بس دور مسکون بوده است. از قرن ۶پ‌م تا حملۀ اسکندر مقدونی، بخشی از امپراتوری ایرانِ هخامنشی بود و با حملۀ اسکندر به ایران، این سرزمین نیز تحت استیلای او و جانشینانش قرار گرفت. اعراب مسلمان در نیمۀ دوم قرن ۷م به ترکمنستان، که ازبکستان بخشی از آن بود، وارد شدند و فرهنگ اسلامی و زبان عربی را در آن سامان رواج دادند. سامانیان که به زبان فارسی و فرهنگ ایرانی علاقۀ وافر داشتند، در اواخر قرن ۹م بر این سرزمین استیلا یافتند و در ترویج فرهنگ ایران و زبان فارسی سخت کوشیدند. پس از حملات مرگبار و ویرانگر مغولان نوبت به تاخت‌وتاز امیرتیمور رسید. وی سمرقند را پایتخت خود کرد و جانشینان او در آبادانی آن کوشیدند. آخرین فرد خاندان تیموری به دست ازبک‌ها، که از اقوام مغول بودند، برافتاد و شیبانیان که از تیره ازبک‌ها بودند، بر آن نواحی مسلط شدند. حاکمان مزبور هم‌زمان با ظهور صفویان قدرت بسیار یافتند و با کشته‌شدن شیبک‌خان به دست شاه اسماعیل صفوی اول به خانات مختلف تجزیه شدند. دست‌اندازی و تجاوز روس‌ها به آسیای میانه از اواخر قرن ۱۸ آغاز شد و سمرقند، بخارا، و خیوه و دیگر شهرهای ازبکستان به مرور به تصرف آنان درآمد. پس از انقلاب اکتبر ۱۹۱۷، جمهوری ترکستان، که ازبکستان بخشی از آن بود، تشکیل شد و چندی بعد به جمهوری شوروی سوسیالیستی ازبکستان که یکی از واحدهای تشکیل‌دهندۀ اتحاد جماهیر شوروی بود، مبدّل شد. با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، ازبکستان در ۳۱ اوت ۱۹۹۱ استقلال خود را اعلام کرد و در ۱۹۹۲ به عضویت سازمان ملل متحد درآمد. در اکتبر ۱۹۹۳ خط لاتینی در این کشور جانشین خط سیریلیک شد.