تئاتر ایران

در ۱۲۳۸ش یکی از نمایش‌نامه‌های مولیر به نام مردم‌گریز توسط میرزا حبیب اصفهانی به فارسی ترجمه شد. از ۱۲۵۰ چند نمایش‌نامه در تهران به ‌چاپ رسید. تمثیلات نوشتۀ میرزا فتحعلی آخوندزاده (با ترجمۀ محمدجعفر قراچه‌داغی) مهم‌ترین نمایش‌نامه‌ای بود که در این دوره منتشر شد. پس از آن، میرزا آقا تبریزی نمایش‌نامه‌هایی در سبک و سیاق آخوندزاده به‌چاپ رساند. در ۱۲۶۴ش تماشاخانۀ دارالفنون، که ویژۀ درباریان و اشراف‌زادگان قاجار بود، افتتاح شد و گروه‌های تقلید نمایش‌هایی، که اغلب اقتباس از کمدی‌های مولیر بود، در این تماشاخانه اجرا کردند.

پس از انقلاب مشروطیت چند گروه نمایشی مثل «شرکت فرهنگ» و «تئاتر ملی» تشکیل شد، و در ۱۲۹۶ «کمدی ایران» و در ۱۲۹۸ «کمدی موزیکال» فعالیت خود را آغاز کردند. در فاصلۀ سال‌های ۱۳۰۰ تا ۱۳۰۵ «کانون ایران جوان»، «کلوپ موزیکال»، «کمدی اخوان» و «جامعۀ باربد» شکل گرفت. رضا کمال (شهرزاد)، غلامعلی فکری، پری آقابابوف، حسن مقدم، آرتو تریان، هایک کاراکاش، سیدعلی نصر، لرتا هایراپتیان، فضل‌الله بایگان، محمود ظهیرالدینی، نعمت‌الله مصیری، رفیع حالتی، اسماعیل مهرتاش، علی دریابیگی، عبدالحسین نوشین، و رقیه چهره‌آزاد از چهره‌های فعال تئاتر در این دوره بودند، و جامعۀ ایران را با تئاتر و نمایش‌های مدرن آشنا می‌کردند.

در آذر ۱۳۰۸ اولین تئاتر دایمی ملی ایران به نام «تئاتر سیروس» (در خیابان قوام‌السلطنه، کوچۀ شاهرخ) با نمایش ماهیار (یک قربانی دیگر) به همت آرداشس نازاریان و آرتو تریان افتتاح شد. متعاقب آن «تئاتر دایمی نکیسا» نیز به همت ارباب افلاطون شاهرخ، حسین خیرخواه، نصرت‌الله محتشم، ایران دفتری، و علی‌اصغر گرمسیری و استودیو درام کرمانشاهی توسط میرسیف‌الدین کرمانشاهی آغاز به کار کرد. در سال‌های ۱۳۱۰ تا ۱۳۱۵ تروپ نوشین، جمعیت پری، کلوپ فردوسی، کانون بانوان، و تئاتر شهرداری نیز شکل گرفت.

در ۱۳۱۸ پس از تشکیل «سازمان پرورش افکار» هنرستان هنرپیشگی تهران، در باغ علاءالدوله (در شمال میدان سپه سابق)، به ریاست مهدی نامدار تأسیس شد، و هنرجویان زیر نظر نصر، نوشین، رفیع حالتی، علی دریابیگی، و معزدیوان فکری با برنامه‌ای که منطبق با پروگرام کنسرواتوار هنرهای دراماتیک پاریس بود به تحصیل پرداختند. در نخستین دورۀ هنرستان ۵۲ دانشجو (دوازده نفر زن و بقیه مرد)، که بعدها از بازیگران نام‌آور عرصۀ تئاتر شدند، تحصیل کردند. هوشنگ سارنگ، هوشنگ بهشتی، مجید محسنی، تقی ظهوری، عطاالله زاهد، عبدالله بقایی، غلامحسین نقشینه، عزت‌الله وثوق، رضا رخشانی، حمید قنبری، نصرت‌الله کریمی، مصطفی اسکویی، و محمدعلی زرندی از اولین شاگردان این هنرستان بودند.

پس از شهریور ۱۳۲۰ تا مقطع کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ گروه‌های دیگری در «تئاتر نو»، «تماشاخانۀ هنر»، «تماشاخانۀ فرهنگ»، «تئاتر کشور»، «تئاتر فردوسی»، «تئاتر سعدی»، و «تئاتر گوهر» شکل گرفت، و امثال نصر، نوشین، و احمد دهقان تئاتر ایران را به مبانی تئاتر مدرن و نوین نزدیک کردند. در سال‌های پس از کودتای ۲۸ مرداد، نمایش‌های ساز و ضربیِ بی‌محتوا همراه رقص و آواز در تماشاخانه‌های لاله‌زار برگزار شد، و نمایش‌های حرفه‌ای ـبه‌ویژه پس از گریختن نوشین به شوروی- در منطقۀ لاله‌زار به کلی از میان رفت.

در ۱۳۳۵ به‌همت مسئولان دانشکدۀ ادبیات دانشگاه تهران یک کارگردان امریکایی به نام فرانک سی دیویدسون (معروف به پروفسور دیویدسون) برای تدریس به ایران دعوت شد، و در ادامه با حضور و تدریس جورج کوئین‌بی و دکتر بلچر حرکت جدیدی برای احیای تئاتر نوین ایران در ادارۀ کل هنرهای زیبای کشور و ادارۀ هنرهای دراماتیک به راه افتاد. همچنین با تأسیس تلویزیون ایران (در ۱۳۳۷) برنامه‌های زنده‌ای در تلویزیون اجرا شد که همگی به تحول تئاتر ایران کمک کردند. در ۱۳۴۳ تالار ۲۵ شهریور (سنگلج) با یک جشنوارۀ نمایشی آغاز به‌کار کرد، در آذر ۱۳۴۵ رشتۀ موسیقی و هنرهای نمایشی به رشتۀ تحصیلی دانشکدۀ هنرهای زیبا دانشگاه تهران افزوده شد، در ۱۳۴۶ نخستین «جشن هنر شیراز» برگزار گردید، و در ۱۳۴۷ وزارت فرهنگ و هنر به تشکیل مراکز آموزش نمایش در شهرهای ایران اهتمام ورزید که هر یک به نوبۀ خود گام بلندی در جهت تحول بیشتر تئاتر ایران به‌شمار می‌رفت. این روند تا بهمن ۱۳۵۷ ادامه یافت.

در سال‌های پس از انقلاب، گروه‌های مستقل تجربی و دانشجویی (در پایتخت و شهرستان‌ها) تشکیل شدند که چه از حیث کمی و چه از جهت کیفی فعالیت نظرگیر و درخور توجهی داشتند. برگزاری سالانۀ جشنوارۀ تئاتر فجر نیز در تشویق گروه‌های تئاتری سهم و نقش مؤثری ایفا کرد.

---