ابوالحسن خان شیرازی (شیراز ۱۱۹۰ـ تهران ۱۲۶۲ق)

ابوالحسن خان شیرازی;
زادروز	شیراز ۱۱۹۰ق;
درگذشت	تهران ۱۲۶۲ق
ملیت	ایرانی
شغل و تخصص اصلی	دولتمرد
لقب	ایلچی کبیر
آثار	حیرت نامه سفرا (تهران، ۱۳۶۴ش)؛ دلیل السفرا (تهران، ۱۳۶۳ش)
گروه مقاله	تاریخ ایران
خویشاوندان سرشناس	حاج ابراهیم کلانتر (پدرزن)

ابوالحسن‌خان شیرازی (شیراز ۱۱۹۰ـ تهران ۱۲۶۲ق)

(ملقب به: ایلچی کبیر) از رجال سیاسی اوایل عهد قاجاریه. در وزارت دایی و پدرزنش، حاج ابراهیم کلانتر، حکومت شوش را داشت، اما پس از قتل حاج ابراهیم کلانتر به دست فتحعلی‌شاه قاجار (۱۲۱۵ق)، از کار برکنار و به شیراز تبعید شد. در آن‌جا از بیم جان به بصره گریخت. سپس برای گزاردن حج راهی مکه شد و سرانجام به هند رفت و به دربار نظام حیدرآباد پیوست. در ۱۲۲۳ق از طرف شاه قاجار بخشیده شد و به شیراز بازگشت و به منسب یساولی حسین‌علی میرزا فرمانفرما رسید (۱۲۲۴ق). در همان سال شاه قاجار وی را با سمت ایلچی همراه جیمز موریه و سِر هارفورد جونز به سفارتِ انگلستان فرستاد. در ۱۲۲۶ق به ایران بازگشت و در دربار شاه قاجار مشغول به‌کار شد. گویند وی نخستین ایرانی‌ای بوده که قدم به قارۀ امریکا گذاشته است، چراکه در بازگشت به ایران کشتی حامل او گرفتار طوفان و به سواحل برزیل منحرف شد. در ۱۲۲۸ق از طرف دولت ایران مأمور امضای عهدنامۀ گلستان شد و سال بعد در مقام سفیر ایران به روسیه رفت. در ۱۲۳۳ق به سفارت انگلستان، عثمانی، اتریش و فرانسه رفت و در ۱۲۳۶ق به ایران بازگشت. در ۱۲۳۹ق به وزارت خارجۀ ایران منصوب شد و تا ۱۲۵۰ق در این سمت باقی ماند. در سلطنت محمدشاه قاجار به سمت ایشیک آقاباشی (وزیر دربار) برگزیده شد. عهدنامۀ ترکمان‌چای در ۱۲۴۳ق با اهتمام و به امضای او بسته شد. در ۱۲۵۴ق بار دیگر به وزارت خارجه منصوب شد و تا پایان عمر در این مقام بود. زندگی پُرماجرای وی و نیز کوشش او در عقد عهدنامه‌های گلستان و ترکمان‌چای سبب شده است که دربارۀ او داوری‌های ضد و نقیض شود و برخی او را نکوهیده و مزدور بیگانگان و یا فراماسون دانسته‌اند و شخصیت و رویدادهای دورۀ سفارت وی نیز موضوع آثار بسیاری قرار گرفت که کتاب‌های سرگذشت حاجی بابای اصفهانی و حاجی بابا در لندن نوشتۀ جیمز موریه از آن جمله است. از آثارش: حیرت‌نامۀ سفرا که یادداشت‌های روزانۀ مؤلف در سفر به انگلستان است (تهران، ۱۳۶۴ش)؛ دلیل‌السّفرا که شرح مأموریت او به روسیه است و به‌دست منشی وی، محمدهادی علوی شیرازی، تقریر شده است (تهران، ۱۳۶۳ش).