تخت جمشید
| تخت جمشید | |
|---|---|
| نام فارسی | تخت جمشید |
| کشور | ایران |
| نام لاتین | Persepolis |
| نام‌های دیگر | پارسه؛ به یونانی: پرسپولیس |
| موقعیت | ضلع غربیِ کوه رحمت در استان فارس، دشت مرودشت، بر سر راه شیراز-اصفهان |
| کاربری | مجموعه‌بناها و کاخ‌های هخامنشی |
| زمان ساخت | حدود 518پ‌م تا حدود 331پ‌م |
| سازنده | شاهان هخامنشی |
تخت جمشید (Persepolis)
(یا: پارسه؛ به یونانی: پرسپولیس، به معنی شهرِ پارس) محوطه‌ای باستانی شامل ویرانه‌های مجموعۀ بناها و کاخ‌های دوران هخامنشی، بر روی صفّۀ سنگیِ مرتفع در ضلع غربیِ کوه رحمت در استان فارس، دشت مرودشت، بر سر راه شیراز-اصفهان. کارِ ساخت تخت جمشید در زمان سلطنت داریوش اول، در حدود ۵۱۸پ‌م آغاز شد و تا حدود ۳۳۱پ‌م ادامه یافت و با حملۀ اسکندر مقدونی ناتمام ماند. هنر معماری تخت جمشید ترکیبی است از هنر معماری ملل خراج‌گزار شاهنشاهی هخامنشی، همچون مصر، اورارتو، بابل، آشور، لیدی، یونانی‌های غرب آسیای صغیر، و عیلام.
مجموعۀ تخت جمشید علاوه بر ثبت در فهرست آثار ملی ایران، در سال 1979م نیز در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. بسیاری از عناصر و نمادهای مجموعۀ تخت جمشید در هنر معاصر ایران از طرف هنرمندان و نهادها مورد استفاده و بازآفرینی قرار گرفته است. در نخستین کاوش‌های مستشرقین برخی از نقوش، ستون‌ها، سرستون‌ها و دیگر عناصر آن توسط افراد یا هیأت‌های خارجی از ایران خارج شده و هم‌اکنون در برخی از بزرگ‌ترین موزه‌های دنیا (از جمله لوور، هرمیتاژ[۱] و متروپولیتن نیویورک) نگهداری می‌شوند. همچنین بخش‌های مهمی از آثار این مجموعه در موزه‌های داخلی (چون موزۀ ملی ایران) حفاظت می‌شوند.
در اسناد یونانی و منابع تاریخیِ کلاسیک از جایگاه «پارسه» اطلاعی به‌دست نمی‌آید. اما ویرانه‌های تخت جمشید از دیرباز نظر سیاحان را به خود جلب کرده است و بازدیدهای جهانگردان اروپایی را سرآغاز مطالعات دربارۀ تخت جمشید باید دانست. از میان این سیاحان می‌توان ادوریک دو پوردونون[۲] در ۱۳۲۰م، ژوزفا باربارو[۳] در ۱۴۷۴م، جفری دوکت[۴] در ۱۵۷۰، هاینریش فون پوزر[۵] در ۱۶۲۱، توماس هربرت[۶] در ۱۶۲۸، نیلس ماتسون کیوپینگ[۷] در ۱۶۵۰، یوهان آلبرشت فن ماندلسلو[۸] در ۱۶۳۸، ژان باپتیست تاورنیه[۹] از ۱۶۳۱ تا ۱۶۶۸، ژان تِوِنو[۱۰] در ۱۶۶۷، و کورنلیوس دوبروین[۱۱] در ۱۷۰۴ را نام برد. دُن گارسیا دو سیلوا دو فیگوئرا[۱۲]، سفیر اسپانیا در دربار صفوی، در ۱۶۲۴ وجود خطوط میخی در تخت جمشید را به محققان اروپایی گزارش داد. ژان شاردن و گرلو در ۱۶۶۵-۱۶۶۷ از تخت جمشید بازدید کردند و گرلو آن‌جا را نقاشی کرد. شاردن متن چند کتیبه را رونوشت کرد و گزارش داد باید آن‌ها را، مانند خط چینی، از بالا به پایین خواند. پیش‌تر پیِترو دلاواله[۱۳] در ۱۶۲۳ به این نتیجه رسیده بود که خطوط میخی تخت جمشید را باید از راست به چپ خواند. کارستن نیبور[۱۴] در ۱۷۶۵ به ترسیم خرابه‌های تخت جمشید و استنساخ کتیبه‌های آن‌جا پرداخت و کتاب خود را در ۱۷۷۸ چاپ کرد. در ۱۸۰۲م، گروتفند[۱۵] اولین گام را برای قرائت و کشف رمز خط میخی پارسی باستان برداشت. جیمز موریه[۱۶] نخستین کسی بود که در ۱۸۱۱م در تخت جمشید به‌منظور یافتن عتیقه حفاری کرد. سپس ویلیام اوزلی[۱۷] در ۱۸۱۲ بخشی از نقوش برجستۀ تخت جمشید را به بریتانیا فرستاد. رابرت کرپورتر[۱۸] در ۱۸۱۳ و شارل تیکسیه[۱۹] در ۱۸۳۸ در محوطۀ تخت جمشید تحقیق کردند و گزارش‌هایی همراه نقاشی تهیه کردند. اوژن فلاندن[۲۰] و پاسکال کوست[۲۱] از فرهنگستان پاریس در ۱۸۴۱م اولین تحقیقات دقیق دربارۀ تخت جمشید را انجام دادند و، افزون بر گراور، از آن‌جا نقشه تهیه کردند. هیأت باستان‌شناسی مارسل و ژان دیولافوا[۲۲] در ۱۸۸۵م از پرسپولیس بازدید کرد، اما شوش را برای کاوش ترجیح داد. معتمدالدوله، حاکم فارس، در ۱۸۸۷م، با هدف یافتن عتیقه در خرابه‌های تخت جمشید حفاری کرد و در همان سال‌ها فرصت‌الدولۀ شیرازی کتاب آثار عجم را نوشت، که شامل اطلاعات و مشاهدات و نقاشی‌های او از آثار تاریخی خطۀ فارس بود. کاوش‌های تخت جمشید را هیأت باستان‌شناسی مؤسسۀ خاورشناسی دانشگاه شیکاگو، به سرپرستی ارنست هرتسفلد[۲۳]، در ۱۹۳۱ با حمایت‌های انجمن آثار ملی ایران، به ریاست محمدعلی فروغی و تیمورتاش، وزیر دربار رضاشاه پهلوی، آغاز کرد و تا ۱۹۳۴م ادامه داد. سرپرستی هیأت باستان‌شناسی مؤسسۀ خاورشناسی دانشگاه شیکاگو از ۱۹۳۴م با اریک اشمیت[۲۴] بود. این مؤسسه در ۱۹۴۰م به کاوش‌های اشمیت خاتمه داد و سپس علی سامی، از بنگاه علمی تخت جمشید، آندره گدار[۲۵] و محمدتقی مصطفوی از ادارۀ کل باستان‌شناسی وزارت فرهنگ و هنر و بعدها علی‌اکبر تجویدی و علی‌اکبر سرافراز به کاوش‌ها ادامه دادند.
فهرست آثار تخت جمشید
- تختگاه یا صفۀ اصلی که در ۵۱۸پ‌م از بلوک‌های سنگی بزرگ ساخته شده است. ابعاد صفّه ۴۵۰×۳۰۰ متر است و از هشت تا هجده متر ارتفاع دارد و روی دیوارِ جنوبی صفه کتیبۀ میخی داریوش اول قرار دارد.
- ویرانه‌های باروی خشتیِ تخت جمشید بر فراز کوه رحمت.
- پلکان اصلی که ورودی اصلی مجموعۀ تخت جمشید است. این پلکان از ۱۰۶ پله به عرض هفت متر و ارتفاع دَه سانتی‌متر تشکیل شده و به سردر ورودی خشایارشا، موسوم به دروازۀ ملل، ختم می‌شود.
- سردر ورودی خشایارشای اول یا دروازۀ ملل، تالاری مربع‌شکل است که سقف آن بر چهار ستون سنگی نهاده بود و اکنون فقط دو ستون آن برجاست. تالار دارای سه درگاه اصلی است به ارتفاع یازده متر که به شرق و غرب و جنوب باز می‌شود و در دو طرف ضلع غربی، پیکرۀ سنگیِ دو لاماسو (گاو بالدار با سردیسِ مرد) قرار دارد که تأثیر هنر آشوری را نشان می‌دهد. بالای هر لاماسو کتیبه‌ای به سه خط و زبانِ پارسی باستان، عیلامی و بابلی، است.
- آپادانا یا تالار پذیراییِ اصلی تخت جمشید که تالاری ستون‌دار به شکل مربع است و هر ضلع آن ۷۵×۷۵ متر است و شش ردیف شش‌تایی ستون داشته است. شهرت آپادانا به نقوش برجستۀ پلکان شرقی آن است که چهرۀ نمایندگان ۲۳ ملت تابع شاهنشاهی هخامنشی را نمایش می‌دهد.
- کاخ سه‌دروازه.
- کاخ داریوش اول به‌نام تچر که به سبک مصری ساخته شده است.
- کاخ ناتمام اردشیر سوم.
- کاخ خشایارشا یا هدیش.
- تپه خاک که میان هدیش و ابنیۀ حرمسرا قرار دارد و ممکن است انبار بوده باشد.
- خزانه که محل کشف ۳۳,۳۰۰ لوح گلین عیلامی و آرامی است. این الواح در ۱۹۳۳م کشف و به مؤسسۀ شرق‌شناسی دانشگاه شیکاگو منتقل شد.
- مجموعۀ حرمسرا در بخش شرقی و جنوبی صفّۀ تخت جمشید.
- تالارِ صدستون.
- آرامگاه‌های صخره‌ای اردشیر دوم و اردشیر سوم در بالای کوه رحمت.
- آرامگاه صخره‌ای ناتمام منسوب به داریوش سوم در کوه رحمت
- ↑ Hermitage Museum
- ↑ Odoric de Pordenon
- ↑ Giosafat Barbaro
- ↑ Geoffrey Ducket
- ↑ Heinrich von Poser
- ↑ Tomas Herbert
- ↑ Nils Matson Kioping
- ↑ Johann Albrecht Von Mandelslo
- ↑ Jean Baptist Tavernier
- ↑ Jean Thevenot
- ↑ Cornelius de Bruyn
- ↑ Don Garcias de Sylva de Figueraoa
- ↑ Pietro della Valle
- ↑ Carsten Niebuhr
- ↑ Grotefend
- ↑ James Morier
- ↑ William Ouseley
- ↑ Robert Kerporter
- ↑ Charles Texier
- ↑ Eugen Flandin
- ↑ Pascal Coste
- ↑ Jeanne Dieulafoy
- ↑ Ernest Herzfeld
- ↑ Erich Schmidt
- ↑ Andre Godard