دستگاه گوارش: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکیجو | دانشنامه آزاد پارسی
دیداریویکی‌متن
(تغییرمسیر به گوارش، دستگاه حذف شد)
برچسب: تغییرمسیر حذف شد
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۷ نسخهٔ میانیِ ایجادشده توسط همین کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:


دستگاه گوارش (digestive system)
دستگاه گوارش (digestive system)
همه اندام‌ها و بافت‌های [[بدن]] در گوارش غذا مشارکت دارند. در جانوران، این اندام‌ها شامل [[دهان]]، [[معده]]<ref>stomach</ref>، [[روده|روده‌]]<ref>intestine</ref>ها، و غدد مرتبط با آن‌هایند. طی فرآیند [[گوارش]]<ref>digestion</ref>، غذا با روش‌های فیزیکی و شیمیایی به عناصر مختلفی تجزیه می‌شود که بدن برای به‌دست آوردن [[انرژی (زیست شناسی)|انرژی]] و تولید و ترمیم بافت به آن‌ها نیاز دارد. گوارش از دهان شروع و در معده کامل می‌شود. بعد از آن، بیشتر مواد مغذی در رودۀ کوچک<ref>small intestine</ref> جذب می‌شوند، از دیوارۀ روده به جریان [[خون]] وارد می‌شوند، و باقی‌ماندۀ غذا تغلیظ شده و به‌صورت [[مدفوع]]<ref>faeces</ref> در رودۀ بزرگ ذخیره می‌شود. پرندگان دو اندام گوارشی اضافی، با نام [[چینه دان|چینه‌دان]]<ref>crop</ref> و [[سنگدان]]<ref>gizzard</ref>، دارند. در جانوران کوچک‌تر و ساده‌تر، مثل عروس‌های دریایی، دستگاه گوارش شامل یک فرورفتگی ساده، معروف به حفرۀ گوارشی، و یک دهان است که غذا از آن‌جا به‌داخل برده می‌شود. مواد هضم‌شدنی در این حفره حل و جذب، و باقی‌ماندۀ غذا از دهان بیرون ریخته می‌شود. دستگاه گوارش انسان در اصل مشتمل بر [[لوله گوارش|لولۀ گوارش]]<ref>alimentary canal</ref> است؛ یعنی مجرایی که از دهان شروع می‌شود و تا [[حلق]]<ref>pharynx</ref>، [[مری]]<ref>oesophagus</ref>، معده، رودۀ کوچک و بزرگ، و راست‌روده ادامه می‌یابد و به مخرج ختم می‌شود. غذا از طول این مجرا با کمک حرکات دودی عبور می‌کند. این حرکات بر اثر انقباض و استراحت متناوب و غیر ارادی ماهیچۀ جدار لوله گوارش ایجاد شده و باعث نرم‌شدن غذا و مخلوط‌شدن آن با شیره‌های گوناگون گوارشی می‌شود. بیشتر شیره‌های گوارشی حاوی آنزیم‌های گوارشی<ref>digestive enzymes</ref>اند؛ موادی شیمیایی که واکنش‌های تجزیۀ غذا را سرعت می‌بخشند. شیره‌های گوارشی<ref>digestive juices</ref> دیگر نیز از غدد بزاقی کیسۀ صفرا و لوزالمعده، که بخشی از لولۀ گوارش‌اند، به‌داخل این لوله ترشح می‌شوند. ‌چربی‌ها، [[پروتیین|پروتئین]]<ref>protein</ref>‌ها، و [[کربوهیدرات|کربوهیدرات‌]]<ref>carbohydrate</ref>ها، شامل [[نشاسته]]<ref>starches</ref>‌ها و مواد قندی غذاها، حاوی مولکول‌های بسیار پیچیده‌ای‌اند و تجزیه می‌شوند. (← [[رژیم غذایی]]<ref>diet</ref>؛ [[تغذیه]]<ref>nutrition</ref>). نشاسته‌ها و مواد قندی پیچیده<ref>complex sugars</ref> به قند‌های ساده<ref>simple sugar</ref>، [[چربی]]<ref>fat</ref>ها به اسیدهای چرب<ref>fatty acids</ref> و [[گلیسرول]]<ref>glycerol</ref>، و پروتئین‌ها به [[اسید آمینه|اسیدهای آمینه]]<ref>amino acids</ref> و [[پپتید|پپتیدها]]<ref>peptides</ref> تبدیل می‌شوند. غذاهایی مانند [[ویتامین]]<ref>vitamins</ref>ها، مواد معدنی<ref>minerals</ref>، و [[آب]] برای جذب و ورود به جریان خون نیازی به تجزیه ندارند. رودۀ کوچک، که محل اصلی گوارش و جذب است، به سه بخش [[دوازدهه]]<ref>duodenum</ref>، تهی‌روده<ref>jejunum</ref>، و تهی‌گاهی<ref>leum</ref> تقسیم می‌شود. سطح غشای مخاطی<ref>membrane</ref> روده را تعداد فراوانی برجستگی‌های ریز با نام پُرز<ref>villi</ref> می‌پوشاند که سطح جذب را افزایش داده و باعث انتشار مواد غذایی گوارش‌یافته به مویرگ‌های واقع در زیر بافت پوششی<ref>epithelium</ref> می‌شوند.
'''دهان، حلق، و مری'''. فرآیند گوارش در دهان با جویدن و ترشح بزاق<ref>saliva</ref> شروع می‌شود. هدف از جویدن، له‌کردن و نرم‌کردن غذاها به‌صورت ذرات کوچک است. بزاق از سه جفت غده<ref>gland</ref> با نام‌های بناگوشی<ref>parotid</ref>، تحت فکی<ref>submandibular</ref>، و زیرزبانی<ref>sublingual</ref> به داخل دهان ترشح می‌شود. غده بناگوشی بزاقی آبکی، و دو غدۀ دیگر بزاق چسبناکی حاوی [[موسین]]<ref>mucin</ref> ترشح می‌کنند. بزاق، به‌سبب وجود [[آنزیم]]<ref>enzyme</ref> پتیالین<ref>ptyalin</ref>، عمل شیمیایی مهمی دارد که طی آن، نشاستۀ غذای پخته را به نوعی قند با نام [[مالتوز]]<ref>maltose</ref> تبدیل می‌کند. همچنین، بزاق غذا را مرطوب می‌سازد، به‌طوری که به‌کمک زبان و کام به‌صورت گلوله‌های کوچک نرم درمی‌آید. وقتی غذا به اندازه کافی جویده شد، لقمه‌های کوچک به کمک زبان به عقب دهان و حلق رانده می‌شوند. در این هنگام، عمل غیر ارادی بلع با کمک حرکات ماهیچه‌ای غذا را به مری و از آن‌جا به معده هدایت می‌کند.
'''معده'''. در دهانۀ معده، سوراخ فم‌المعده<ref>cardiac orifice</ref> قرار دارد که هنگام ورود غذا به حال استراحت و باز است و پس از آن منقبض و بسته می‌شود. غشای مخاطی معده را بافت پوششی استوانه‌ای می‌پوشاند که پر از فرورفتگی‌های ریزی به نام غدد معدی<ref>gastric glands</ref> است. این غدد در اثر برخورد غذا به آن‌ها و تحریک، شیرۀ معدی<ref>gastric juice</ref> ترشح می‌کنند. بافت [[ماهیچه|ماهیچه‌]]<nowiki/>ای معده حرکاتی ایجاد می‌کند که غذا را به‌شکل چرخشی به‌طرف روده می‌راند، اما باب‌المعده یا اسفنکتر پیلور<ref>pylour</ref> (سوراخ خروجی معده) فقط در پاسخ به تحریک اسیدی باز می‌شود. غذایی که از مری می‌آید، بر اثر ترشحات بزاقی قلیایی است و در معده باقی می‌ماند تا در نتیجۀ مخلوط شدن با اسید هیدرو کلریدریک شیرۀ معدی حالت اسیدی پیدا کند. همچنین، شیرۀ معدی حاوی آنزیم [[پپسین]]<ref>pepsin</ref> است که به‌صورت پپسنوژن<ref>pepsinogen</ref> غیر فعالی ترشح می‌شود. این آنزیم پروتئازی<ref>protease</ref> است که پروتئین‌های غذا را به پلی‌پپتید<ref>polypeptid</ref> تبدیل می‌کند. در نوزادان، آنزیمی با نام [[رنین]]<ref>rennin</ref> موجب انعقاد [[شیر (خوراک)|شیر]] می‌شود و آن را به‌حالت [[پنیر]] درمی‌آورد. حدود 30 دقیقه بعد از خوردن غذا، معده شروع به تشکیل ماده‌ای به نام [[کیموس]]<ref>chyme</ref> می‌کند که غذایی نیمه‌هضم‌شده و نیمه‌جامد است و آن را به‌طرف روده می‌فرستد. به هر حال، حدود سه ساعت طول می‌کشد که محتویات معده کاملاً خالی شود.
'''رودۀ کوچک و بزرگ'''. رودۀ کوچک شیرۀ [[لوزالمعده]]<ref>pancreatic juice</ref>ای ترشح می‌کند. لوزالمعده و [[کیسه صفرا|کیسۀ صفرا]]<ref>gall bladder</ref>، از طریق مجاری خود که به دوازدهه یا ابتدای رودۀ کوچک باز می‌شوند، ترشحاتشان را به روده می‌ریزند. شیرۀ لوزالمعده‌ای حاوی سه آنزیم است: [[تریپسین]]<ref>trypsin</ref>، که به‌صورت تریپسینوژن<ref>trypsinogen</ref> ترشح می‌شود و بر پروتئین‌ها بیشتر از شیرۀ معدی اثر می‌کند و آن‌ها را به اسیدهای آمینه تبدیل می‌کند؛ [[آمیلاز]]<ref>amylase</ref>، که نشاسته را به مالتوز تبدیل می‌کند و در واقع عمل بزاق را ادامه می‌دهد؛ و [[لیپاز]]<ref>lipase</ref> که چربی‌ها را به [[گلیسرول]]<ref>glycerol</ref> و اسید‌های چرب تبدیل می‌کند. [[صفرا]]<ref>bile</ref> به خودی خود هیچ عمل گوارشی ندارد، اما به‌کار لیپاز کمک می‌کند. شیرۀ روده‌ای مشتمل است بر آنزیم‌های انتروکیناز<ref>enterokinase</ref> که در تولید تریپسین نقش دارد، و آمینو پپتیدازها<ref>aminopeptidases</ref> که به تریپسین در تجزیۀ پلی‌پپتید‌ها کمک می‌کند. همچنین، آنزیم‌هایی دارد که مالتوز و قند‌های دیگر را به [[گلوکز]]<ref>glucose</ref> تبدیل می‌کند. گلیسرول و اسیدهای چرب به رگ‌های لنفاوی<ref>lymphatic vessel</ref> راه یافته و به‌صورت [[گویچه|گویچه‌]]<ref>corpuscle</ref>های کوچک چربی درمی‌آیند. اسیدهای آمینۀ حاصل از پروتئین‌ها وارد جریان خون می‌شوند و در ترمیم و ساختن بافت‌ها به‌کار می‌روند و مازاد آن‌ها در [[کبد]]<ref>liver</ref> به‌صورت اوره درمی‌آید که به [[کلیه|کلیه‌]]<ref>kidney</ref>ها می‌روند و از راه [[مثانه]]<ref>bladder</ref> به‌صورت [[ادرار]] دفع می‌شوند. گویچه‌های کوچک چربی به مجرای سینه‌ای<ref>thoracic duct</ref> راه می‌یابند، و از آن‌جا وارد جریان خون می‌شوند و بالاخره به بافت‌ها می‌رسند. این مواد در بافت‌ها بر اثر [[اکسایش|اُکسایش]]<ref>oxidation</ref> گرما تولید ‌می‌کنند یا به‌صورت بافت چربی ذخیره می‌شوند. قند در کبد موقتاً به صورت [[گلیکوژن]]<ref>glycogen</ref> ذخیره می‌شود و در صورت نیاز دوباره گلوکز می‌سازد. رودۀ کوچک حدود 9٫6 متر طول دارد و چهار ساعت زمان لازم است که مواد غذایی از آن عبور کنند. این مواد در رودۀ بزرگ، که 2٫1 متر طول دارد، به آرامی حرکت می‌کنند و بعد از دوازده تا هجده ساعت به راست‌روده می‌رسند. در طول این مدت، آب جذب می‌شود و مواد زاید رفته‌رفته فشرده شده و به‌صورت تودۀ متراکمی به راست‌روده می‌رسند و بالاخره از مخرج دفع می‌شوند. نیز ← [[گوارش]]
----

نسخهٔ کنونی تا ‏۱ آوریل ۲۰۲۴، ساعت ۱۸:۱۶

دستگاه گوارش (digestive system)


همه اندام‌ها و بافت‌های بدن در گوارش غذا مشارکت دارند. در جانوران، این اندام‌ها شامل دهان، معده[۱]، روده‌[۲]ها، و غدد مرتبط با آن‌هایند. طی فرآیند گوارش[۳]، غذا با روش‌های فیزیکی و شیمیایی به عناصر مختلفی تجزیه می‌شود که بدن برای به‌دست آوردن انرژی و تولید و ترمیم بافت به آن‌ها نیاز دارد. گوارش از دهان شروع و در معده کامل می‌شود. بعد از آن، بیشتر مواد مغذی در رودۀ کوچک[۴] جذب می‌شوند، از دیوارۀ روده به جریان خون وارد می‌شوند، و باقی‌ماندۀ غذا تغلیظ شده و به‌صورت مدفوع[۵] در رودۀ بزرگ ذخیره می‌شود. پرندگان دو اندام گوارشی اضافی، با نام چینه‌دان[۶] و سنگدان[۷]، دارند. در جانوران کوچک‌تر و ساده‌تر، مثل عروس‌های دریایی، دستگاه گوارش شامل یک فرورفتگی ساده، معروف به حفرۀ گوارشی، و یک دهان است که غذا از آن‌جا به‌داخل برده می‌شود. مواد هضم‌شدنی در این حفره حل و جذب، و باقی‌ماندۀ غذا از دهان بیرون ریخته می‌شود. دستگاه گوارش انسان در اصل مشتمل بر لولۀ گوارش[۸] است؛ یعنی مجرایی که از دهان شروع می‌شود و تا حلق[۹]، مری[۱۰]، معده، رودۀ کوچک و بزرگ، و راست‌روده ادامه می‌یابد و به مخرج ختم می‌شود. غذا از طول این مجرا با کمک حرکات دودی عبور می‌کند. این حرکات بر اثر انقباض و استراحت متناوب و غیر ارادی ماهیچۀ جدار لوله گوارش ایجاد شده و باعث نرم‌شدن غذا و مخلوط‌شدن آن با شیره‌های گوناگون گوارشی می‌شود. بیشتر شیره‌های گوارشی حاوی آنزیم‌های گوارشی[۱۱]اند؛ موادی شیمیایی که واکنش‌های تجزیۀ غذا را سرعت می‌بخشند. شیره‌های گوارشی[۱۲] دیگر نیز از غدد بزاقی کیسۀ صفرا و لوزالمعده، که بخشی از لولۀ گوارش‌اند، به‌داخل این لوله ترشح می‌شوند. ‌چربی‌ها، پروتئین[۱۳]‌ها، و کربوهیدرات‌[۱۴]ها، شامل نشاسته[۱۵]‌ها و مواد قندی غذاها، حاوی مولکول‌های بسیار پیچیده‌ای‌اند و تجزیه می‌شوند. (← رژیم غذایی[۱۶]؛ تغذیه[۱۷]). نشاسته‌ها و مواد قندی پیچیده[۱۸] به قند‌های ساده[۱۹]، چربی[۲۰]ها به اسیدهای چرب[۲۱] و گلیسرول[۲۲]، و پروتئین‌ها به اسیدهای آمینه[۲۳] و پپتیدها[۲۴] تبدیل می‌شوند. غذاهایی مانند ویتامین[۲۵]ها، مواد معدنی[۲۶]، و آب برای جذب و ورود به جریان خون نیازی به تجزیه ندارند. رودۀ کوچک، که محل اصلی گوارش و جذب است، به سه بخش دوازدهه[۲۷]، تهی‌روده[۲۸]، و تهی‌گاهی[۲۹] تقسیم می‌شود. سطح غشای مخاطی[۳۰] روده را تعداد فراوانی برجستگی‌های ریز با نام پُرز[۳۱] می‌پوشاند که سطح جذب را افزایش داده و باعث انتشار مواد غذایی گوارش‌یافته به مویرگ‌های واقع در زیر بافت پوششی[۳۲] می‌شوند.

دهان، حلق، و مری. فرآیند گوارش در دهان با جویدن و ترشح بزاق[۳۳] شروع می‌شود. هدف از جویدن، له‌کردن و نرم‌کردن غذاها به‌صورت ذرات کوچک است. بزاق از سه جفت غده[۳۴] با نام‌های بناگوشی[۳۵]، تحت فکی[۳۶]، و زیرزبانی[۳۷] به داخل دهان ترشح می‌شود. غده بناگوشی بزاقی آبکی، و دو غدۀ دیگر بزاق چسبناکی حاوی موسین[۳۸] ترشح می‌کنند. بزاق، به‌سبب وجود آنزیم[۳۹] پتیالین[۴۰]، عمل شیمیایی مهمی دارد که طی آن، نشاستۀ غذای پخته را به نوعی قند با نام مالتوز[۴۱] تبدیل می‌کند. همچنین، بزاق غذا را مرطوب می‌سازد، به‌طوری که به‌کمک زبان و کام به‌صورت گلوله‌های کوچک نرم درمی‌آید. وقتی غذا به اندازه کافی جویده شد، لقمه‌های کوچک به کمک زبان به عقب دهان و حلق رانده می‌شوند. در این هنگام، عمل غیر ارادی بلع با کمک حرکات ماهیچه‌ای غذا را به مری و از آن‌جا به معده هدایت می‌کند.

معده. در دهانۀ معده، سوراخ فم‌المعده[۴۲] قرار دارد که هنگام ورود غذا به حال استراحت و باز است و پس از آن منقبض و بسته می‌شود. غشای مخاطی معده را بافت پوششی استوانه‌ای می‌پوشاند که پر از فرورفتگی‌های ریزی به نام غدد معدی[۴۳] است. این غدد در اثر برخورد غذا به آن‌ها و تحریک، شیرۀ معدی[۴۴] ترشح می‌کنند. بافت ماهیچه‌ای معده حرکاتی ایجاد می‌کند که غذا را به‌شکل چرخشی به‌طرف روده می‌راند، اما باب‌المعده یا اسفنکتر پیلور[۴۵] (سوراخ خروجی معده) فقط در پاسخ به تحریک اسیدی باز می‌شود. غذایی که از مری می‌آید، بر اثر ترشحات بزاقی قلیایی است و در معده باقی می‌ماند تا در نتیجۀ مخلوط شدن با اسید هیدرو کلریدریک شیرۀ معدی حالت اسیدی پیدا کند. همچنین، شیرۀ معدی حاوی آنزیم پپسین[۴۶] است که به‌صورت پپسنوژن[۴۷] غیر فعالی ترشح می‌شود. این آنزیم پروتئازی[۴۸] است که پروتئین‌های غذا را به پلی‌پپتید[۴۹] تبدیل می‌کند. در نوزادان، آنزیمی با نام رنین[۵۰] موجب انعقاد شیر می‌شود و آن را به‌حالت پنیر درمی‌آورد. حدود 30 دقیقه بعد از خوردن غذا، معده شروع به تشکیل ماده‌ای به نام کیموس[۵۱] می‌کند که غذایی نیمه‌هضم‌شده و نیمه‌جامد است و آن را به‌طرف روده می‌فرستد. به هر حال، حدود سه ساعت طول می‌کشد که محتویات معده کاملاً خالی شود.

رودۀ کوچک و بزرگ. رودۀ کوچک شیرۀ لوزالمعده[۵۲]ای ترشح می‌کند. لوزالمعده و کیسۀ صفرا[۵۳]، از طریق مجاری خود که به دوازدهه یا ابتدای رودۀ کوچک باز می‌شوند، ترشحاتشان را به روده می‌ریزند. شیرۀ لوزالمعده‌ای حاوی سه آنزیم است: تریپسین[۵۴]، که به‌صورت تریپسینوژن[۵۵] ترشح می‌شود و بر پروتئین‌ها بیشتر از شیرۀ معدی اثر می‌کند و آن‌ها را به اسیدهای آمینه تبدیل می‌کند؛ آمیلاز[۵۶]، که نشاسته را به مالتوز تبدیل می‌کند و در واقع عمل بزاق را ادامه می‌دهد؛ و لیپاز[۵۷] که چربی‌ها را به گلیسرول[۵۸] و اسید‌های چرب تبدیل می‌کند. صفرا[۵۹] به خودی خود هیچ عمل گوارشی ندارد، اما به‌کار لیپاز کمک می‌کند. شیرۀ روده‌ای مشتمل است بر آنزیم‌های انتروکیناز[۶۰] که در تولید تریپسین نقش دارد، و آمینو پپتیدازها[۶۱] که به تریپسین در تجزیۀ پلی‌پپتید‌ها کمک می‌کند. همچنین، آنزیم‌هایی دارد که مالتوز و قند‌های دیگر را به گلوکز[۶۲] تبدیل می‌کند. گلیسرول و اسیدهای چرب به رگ‌های لنفاوی[۶۳] راه یافته و به‌صورت گویچه‌[۶۴]های کوچک چربی درمی‌آیند. اسیدهای آمینۀ حاصل از پروتئین‌ها وارد جریان خون می‌شوند و در ترمیم و ساختن بافت‌ها به‌کار می‌روند و مازاد آن‌ها در کبد[۶۵] به‌صورت اوره درمی‌آید که به کلیه‌[۶۶]ها می‌روند و از راه مثانه[۶۷] به‌صورت ادرار دفع می‌شوند. گویچه‌های کوچک چربی به مجرای سینه‌ای[۶۸] راه می‌یابند، و از آن‌جا وارد جریان خون می‌شوند و بالاخره به بافت‌ها می‌رسند. این مواد در بافت‌ها بر اثر اُکسایش[۶۹] گرما تولید ‌می‌کنند یا به‌صورت بافت چربی ذخیره می‌شوند. قند در کبد موقتاً به صورت گلیکوژن[۷۰] ذخیره می‌شود و در صورت نیاز دوباره گلوکز می‌سازد. رودۀ کوچک حدود 9٫6 متر طول دارد و چهار ساعت زمان لازم است که مواد غذایی از آن عبور کنند. این مواد در رودۀ بزرگ، که 2٫1 متر طول دارد، به آرامی حرکت می‌کنند و بعد از دوازده تا هجده ساعت به راست‌روده می‌رسند. در طول این مدت، آب جذب می‌شود و مواد زاید رفته‌رفته فشرده شده و به‌صورت تودۀ متراکمی به راست‌روده می‌رسند و بالاخره از مخرج دفع می‌شوند. نیز ← گوارش


  1. ↑ stomach
  2. ↑ intestine
  3. ↑ digestion
  4. ↑ small intestine
  5. ↑ faeces
  6. ↑ crop
  7. ↑ gizzard
  8. ↑ alimentary canal
  9. ↑ pharynx
  10. ↑ oesophagus
  11. ↑ digestive enzymes
  12. ↑ digestive juices
  13. ↑ protein
  14. ↑ carbohydrate
  15. ↑ starches
  16. ↑ diet
  17. ↑ nutrition
  18. ↑ complex sugars
  19. ↑ simple sugar
  20. ↑ fat
  21. ↑ fatty acids
  22. ↑ glycerol
  23. ↑ amino acids
  24. ↑ peptides
  25. ↑ vitamins
  26. ↑ minerals
  27. ↑ duodenum
  28. ↑ jejunum
  29. ↑ leum
  30. ↑ membrane
  31. ↑ villi
  32. ↑ epithelium
  33. ↑ saliva
  34. ↑ gland
  35. ↑ parotid
  36. ↑ submandibular
  37. ↑ sublingual
  38. ↑ mucin
  39. ↑ enzyme
  40. ↑ ptyalin
  41. ↑ maltose
  42. ↑ cardiac orifice
  43. ↑ gastric glands
  44. ↑ gastric juice
  45. ↑ pylour
  46. ↑ pepsin
  47. ↑ pepsinogen
  48. ↑ protease
  49. ↑ polypeptid
  50. ↑ rennin
  51. ↑ chyme
  52. ↑ pancreatic juice
  53. ↑ gall bladder
  54. ↑ trypsin
  55. ↑ trypsinogen
  56. ↑ amylase
  57. ↑ lipase
  58. ↑ glycerol
  59. ↑ bile
  60. ↑ enterokinase
  61. ↑ aminopeptidases
  62. ↑ glucose
  63. ↑ lymphatic vessel
  64. ↑ corpuscle
  65. ↑ liver
  66. ↑ kidney
  67. ↑ bladder
  68. ↑ thoracic duct
  69. ↑ oxidation
  70. ↑ glycogen
برگرفته از «https://wikijoo.ir/index.php?title=دستگاه_گوارش&oldid=2010172214»