درگزین، شهرستان
درگزین، شهرستان (County) Dargazin
واقع در نواحی غربی ایران، در شمال شرقی استان همدان، به مرکزیت اداری شهر قروه درجزین. در سال 1398ش، بنابر جلسۀ مورخ 13 اسفند 1397شِ هیأت دولت، ضمن تغییر و اصلاحاتی (از جمله تغییر نام‌ها و ایجاد دهستان‌های تازه) در بخش قروۀ درجزین و انتزاع آن از شهرستان رزن، ایجاد شده است. دربارۀ وجه تسمیۀ درگزین چندین نظر متفاوت وجود دارد که دو مورد آن محتمل‌تر به نظر می‌رسد: 1.درگزین را مرکب از درگز + حروف تثنیه (ین) دانسته‌اند. و این نظر با توجه به تقسیم‌بندی درگزین از گذشتۀ دور به سفلی و علیا پذیرفتنی‌ست. 2.پرویز اذکایی درگزین را مرکب از درگز + حروف نسبت (ین) دانسته و به این نکته اشاره دارد که شاخه‌ای از پارتی‌ها که سکونتگاه اولیۀ آنها درگزِ خراسان بوده، پس از مهاجرت و سکنا گزیدن در این منطقه (درگزین)، این منطقه را با اضافه کردن پسوند نسبتِ «ین» به درگز منسوب کرده‌اند. او واژۀ درگز را نیز از ریشۀ داراکث/ داراکذ (= داريوش‌کده/ داريوش‌سرا/ داريوش‌شهر) دانسته که در تداول گویشوران خراسانی و سپس غزان و ترکمانان به «دره‌کز/ دره‌گز» تبديل شده است. ناحیۀ درگزین از هزارۀ پیش از میلاد محل تجمع انسانی و از نخستین مراکز روستانشینی مادها در فلات بوده است. از درجزین (شکل معرب درگزین) نخستین بار در اواخر سدۀ 5 یا اوایل سدۀ 6ق در کتاب گم‌شدۀ نفثةالمصدور تألیف انوشیروان بن خالد یاد شده، که توسط بنداری اصفهانی در کتاب زبدةالنصره و نخبةالعصره گزیده‌ای از آن نقل شده است. انوشیروان بن خالد درجزین را از شهرهای ناحیۀ اَعْلَم (اَلَمْر)، و در اوائل سدۀ 7ق، یاقوت حموی آن را مرکز ناحیۀ اعلم (از نواحی جبال) دانسته است. در دورۀ سلجوقیان عراق به دلیل انتساب برخی از وزیران آنها (خاصه ابوالقاسم درگزینی) به این ناحیه، درگزین اهمیت و آبادانی زیادی داشت. در دوره‌های پس از آن اگرچه از اهمیتِ آبادی/شهرِ درگزین کاسته شد، اما همچنان دارای روستاهای آباد بوده؛ خاصه که این منطقه در زمان ایلخانان بر سر راه‌های قدیم زنجان و سلطانیه به همدان و گلپایگان و اصفهان قرار داشته است. در دورۀ تیمور و گورکانیان، درگزین چندین مرتبه مورد تهاجم آنها قرار گرفت و آسیب‌های زیادی دید. در دورۀ صفویه تا زمان قدرت گرفتن نادرشاه، چند مرتبه نیروهای عثمانی در حمله به ایران به درگزین و روستاهای تابع آن دست‌اندازی کردند. از این پس این منطقه دیگر رونق گذشتۀ خود را نیافت. در دورۀ معاصر، درگزین یکی از دهستان‌های بخش رزن شهرستان همدان بوده. در سال 1361ش آبادی قروه درجزین به شهر ارتقاء یافت و از زمان تشکیل شهرستان رزن (آبان 1372ش)، منطقۀ درگزین تحت نام قروۀ درجزین، یکی از بخش‌های این شهرستان بود. نهایتاً، همچنان که در آغاز اشاره شد، این بخش در سال 1398ش به شهرستان ارتقاء یافت.
شهرستان درگزین متشکل است از 2 بخش، 4 دهستان (با بیش از 40 روستای مسکونی) و 3 شهر: بخش مرکزی (مشتمل بر دهستان‌های درگزین سفلی و درگزین غربی، به مرکزیت شهر قروه درگزین[۱])، و بخش شاهنجرین[۲] (مشتمل بر دهستان‌های درگزین علیا و درگزین شرقی، و شهرهای کرفس[۳] و شاهنجرین به مرکزیت شهر شاهنجرین). براساس جمعیت بخش قروۀ درجزین در سرشماری سراسری سال 1395ش، جمعیت این شهرستان 36,999نفر بوده که از این مقدار حدود 26درصد ساکن شهر قروۀ درگزین و حدود 74درصد روستانشین بوده‌اند. با توجه به ارتقاء روستاهای کرفس و شاهنجرین (به ترتیب در سال‌های 1396 و 1402ش) به شهر، در سال‌های پس از سرشماری 1395ش، طبیعتاً هم‌اکنون نسبت جمعیت شهرنشین و روستانشین شهرستان دچار تغییر شده است. شهرستان درگزین در شمال با شهرستان آوج (استان قزوین)، در شرق با شهرستان ساوه (استان مرکزی)، در جنوب با شهرستان فامنین، و در غرب با شهرستان رزن محدود شده است.
شهرستان درگزین با حدود 864کیلومترمربع وسعت و ارتفاع 1,780کیلومترمربع (در مرکز آن) دارای آب‌وهوای معتدلِ مایل به سرد و نیمه‌خشک است. جز ارتفاعات خرقان که در شمال شرقی شهرستان امتداد دارد، باقی مناطق آن را دشت و جلگه تشکیل داده است. آب زراعی شهرستان عمدتاً از طریق قنات و چاه‌های عمیق و نیمه‌عمیق تأمین می‌شود. مردم درگزین به زبان ترکی آذربایجانی سخن می‌گویند و شیعۀ دوازده‌امامی‌اند.