اروپا، قاره
اروپا، قاره (Europe)
موقعیت. قارۀ اروپا در نیم‌کرۀ شمالی زمین و در غرب آسیا جا دارد. از شمال به اقیانوس شمالگان، از شرق به آسیا، از جنوب به کوه‌های قفقاز، دریای سیاه، دریای مدیترانه، و از غرب به اقیانوس اطلس محدود است. اروپا ۱۰,۳۵۴,۶۳۵ کیلومتر مربع مساحت و ۷۳۱میلیون نفر جمعیت دارد (۲۰۰۷) که حدود ۱۱ درصد از جمعیت جهان را تشکیل می‌دهد. اروپا بعد از استرالیا کوچک‌ترین قارۀ زمین است. برخی از جغرافی‌دانان آن را بخشی از قارۀ آسیا می‌دانند و آن را اوراسیا می‌نامند. بزرگ‌ترین شهرهای آن، با جمعیت بیش از ۱.۵میلیون نفر، عبارت‌اند از آتن، بارسلون، برلین، بیرمنگام، بخارست، بوداپست، هامبورگ، خارکوف، کیِف، لیسبون، استانبول، لندن، مادرید، منچستر، میلان، مسکو، پاریس، رم، سنت پترزبورگ، وین، ورشو.
سیمای طبیعی. اروپا عارضه‌های زیر را شامل می‌شود: ۱. کرانه‌ها و جزایر: الف ـ کرانه‌های شمالی که بخشی از اقیانوس شمالگان محسوب می‌شود از دریای کارا و، دریای بارِنتس، و دریای سفید تشکیل شده و دماغۀ نروژ که در ۷۱ درجه و دَه دقیقه عرض شمالی قرار دارد، شمالی‌ترین نقطه است و وایگاچ، نووایازملیا، کالگویِف و اسوالبارد عمده‌ترین جزایر ساحلی آن هستند. ب ـ مرزهای خاوریِ قارۀ اروپا را رود اورال، دریای خزر، کوه‌های قفقاز و دریای سیاه از آسیا جدا می‌کند و کوه‌های اورال بخش عمدۀ مرز مزبور را تشکیل می‌دهد. پ ـ کرانه‌های جنوبی از دریای اژه، شبه‌جزیرۀ پلوپونسوس، دریای ایونی، دریای آدریاتیک، شبه‌جزیرۀ ایتالیا، دریای تیرنه، دریای لیگوریا، و شبه‌جزیرۀ ایبریا پدید آمده و دماغۀ تاریفا (ساحل شمالی تنگۀ جبل طارق) با موقعیت ۳۶ درجه و ۵۱ دقیقه عرض شمالی، جنوبی‌ترین نقطۀ آن است و دریای مدیترانه، در جنوب، این قاره را از قارۀ افریقا جدا می‌کند. جزایر دریای اژه، کرت، سیسیل، ساردنی، کُرس و بالئار عمده‌ترین جزیره‌های ساحلی این قسمت به‌شمار می‌آیند. ت ـ کرانه‌های غربی، که در سواحل شمال خاوری اقیانوس اطلس قرار دارند. از خلیج بیسکی، دریای شمال، دریای نروژ، دریای بالتیک همراه با شاخابه‌های متعدد آن چون خلیج باتنی، خلیج فنلاند، و خلیج ریگا و شبه‌جزیره‌های اسکاندیناوی و ژوتلند پدید آمده و بریتانیا، ایرلند، ایسلند، شتلند و اورکنی عمده‌ترین جزایر آن را تشکیل می‌دهند و غربی‌ترین نقطۀ آن دماغۀ روکا است که در دَه درجه و ۳۰ دقیقه طول غربی جای دارد. سرزمین اصلی اروپا به وسیلۀ دریای مانش و تنگۀ دووِر از جزایر بریتانیا و توسط تنگۀ جبل طارق از افریقا؛ و از طریق تنگه‌های داردانل، بوسفور، و دریای مرمره از قارۀ آسیا جدا می‌شود. ۲. کوه‌های اروپا. قارۀ اروپا سرزمین نسبتاً همواری است و کوه‌های آلپ، پیرنه، بالکان، اسکاندیناوی، اورال، و قفقاز، استخوان‌بندی اصلی آن را تشکیل می‌دهند و افزون بر آن، کوه‌های کارپات و سودت نیز از دیگر ارتفاعات مهم این سرزمین محسوب می‌شوند. بلندترین نقطۀ این قاره به نام کوه البروس واقع در کوه‌های قفقاز ۵,۶۴۲ متر ارتفاع دارد. فلات اسپانیا با رشته‌کوه‌های نسبتاً مرتفعی چون کوه‌های کانتابریایی و سیراندارا و نیز دشت پهناور و هموار روسیه و اوکراین از دیگر ویژگی‌های طبیعی این قاره محسوب شده. کرانه‌های دریای خزر با ۲۸ متر عمق پست‌ترین نواحی آن است. ۳. رودخانه‌ها و دریاچه‌ها. اروپا سرزمین پرآبی است و افزون بر رود بزرگ دانوب، وُلگا، دون، دوینای شمالی، دنیپر، دنیستر، ویستول، اودر، اِلب، راین، تمز، سن، لوآر، رون، گوادالکیویر، تاگوس (تاخو)، پو و تیبر عمده‌ترین رودهای آن هستند و ژنو، زورنج، نوشاتل، کنستانس، بالاتون، کومو، گواردا، ماجوره، اسکوتاری، لادوگا، اومُگا و پیپوس چشم‌گیرترین دریاچه‌های آن محسوب می‌شوند. زبان‌های رایج در این قاره عبارت‌اند از روسی، اوکراینی، بلاروسی، چک، بلغاری، هلندی، صرب و کرواتی، آلمانی، انگلیسی، هلندی، دانمارکی، نروژی، سوئدی، فرانسوی، ایتالیایی، اسپانیایی، رومانیایی، و پرتغالی. مسیحیت، اسلام، و یهودیت ادیان غالب در این قاره‌اند.
تقسیمات سیاسی. قارۀ اروپا از ۴۴ کشور تشکیل شده است. زمین‌شناسی، اروپا با سه کمربند کوهستانی، تقریباً شمال شرقی‌ـ‌جنوب غربی، مجزا شده است. در شمالی‌ترین بخش، ارتفاعات اسکاندیناوی و شمال غرب انگلستان حدود ۴۰۰میلیون سال قبل شکل گرفتند که در بالای زمین‌های پست گنیسی[۱] و گرانیتی[۲] کارلیا[۳]ی فنلاند و شبه‌جزیرۀ اسکاندیناوی[۴] واقع‌اند. کمربند مرتفع وسیع که به‌سمت غرب، از میان مرکز اروپا از جنوب لهستان تا شمال اسپانیا و جنوب ایرلند، ادامه دارد از رسوباتی تشکیل شده است که در گودال عمیق دریایی نهشته شده‌اند و سپس، حدود ۳۰۰میلیون سال قبل بالا آمده‌اند. جنوبی‌ترین کوه‌های اروپا زمانی تشکیل شدند که قارۀ افریقا به‌سمت شمال حرکت می‌کرد. طی این فرآیند، دریای مدیترانه بسته شد، بستر دریا در برخی نقاط بالا آمد، و کوه‌های جنوب اسپانیا و پیرنه، آلپ، کارپاتیا، و ناحیۀ بالکان به‌وجود آمدند. اولین دورۀ یخبندان در اروپا حدود ۲ تا ۳میلیون سال قبل واقع شد و حدود ۸ الی ۱۰هزار سال قبل، زمانی که اولین دورۀ یخبندان به‌پایان رسید، به‌سبب بالاآمدن آب سطح دریا بر اثر ذوب یخ‌ها جزیرۀ انگلستان از اروپا جدا شد. قدیمی‌ترین سنگ‌های اروپا، که به پرکامبرین یعنی بیش از ۱میلیارد سال برمی‌گردند، در سپر بالتیک واقع‌اند. سپر بالتیک مرز شمالی قارۀ اروپا را تشکیل می‌دهد، از جنوب شرق از میان سوئد، فنلاند و روسیه عبور می‌کند و در روی آن رسوبات مسطّح سپر روسیه قرار دارد. سنگ‌های این سپر مجدداً در جنوب سکوی روسیه، در ناحیه اوکراین، اروپا را می‌سازند؛ ناحیه‌ای که در همۀ زمان فانروزونیک پایدار مانده است. قسمت دیگری از سپری پایدار و قدیمی در شمال غرب اسکاتلند دیده می‌شود. سنگ‌های دگرگونی آن به صورت قطعات کوچک‌تری از سپری بسیار بزرگ‌ترند که بر اثر فرآیند رانۀ قاره‌ای به صورت آشفته درآمده‌اند. دیگر قطعات بزرگ‌تر این سپر در مرکز و غرب گرینلند مشاهده می‌شوند. دیگر جزء مهم تشکیل‌دهندۀ زمین‌شناسی اروپا کمربندهای کوه‌زایی جوان‌تر سیستم کالدونین است که از ۹۰۰ تا ۴۰۰میلیون سال قبل گسترش یافته‌اند. این سیستم از ایرلند غربی تا بریتانیا و اسکاندیناوی، به‌سمت شمال، تا نروژ گسترش دارد. شاخۀ دیگری از این سیستم از میان اروپای مرکزی می‌گذرد، اما در آن‌جا کمربندهای کوه‌زایی جوان‌تر سیستم هرسینین یا وارسکن آن را محو می‌کنند. کمربندهای اخیر حدود ۴۰۰ الی ۲۸۰میلیون سال قدمت دارند. این کمربند غربی ـ شرقی است و از جنوب و مرکز اروپا می‌گذرد. بخش شمالی این کمربند با سنگ‌های رسوبی جوان‌تر پوشیده شده است و در بخش جنوبی، کمربند کوه‌زایی آلپی جوان سنگ‌های قدیمی‌تر را تغییر شکل داده و دگرگون کرده است. کمربند کوه‌زایی از حدود ۳۰۰میلیون سال قبل تاکنون فعال بوده و سیستم پیچیده‌ای از کمربندهای کوهستانی چین‌خورده است که از غرب تا شرق در جنوب اروپا، ناحیۀ مدیترانه، و شمال افریقا گسترده است. محدودۀ شرقی قارۀ اروپا، از نظر زمین‌شناسی، کوه‌های اورال است. در این ناحیه، کمربند کوه‌زایی شمالی جنوبی قرار دارد که در پایان دوران پالئوزوئیک پایدار شده است. اروپا در مقایسه با سایر قاره‌ها گونه‌های جانوری کمتری دارد. علت این است که طی میلیون‌ها سال گذشته، درخلال دوران یخبندان، زمین اروپا چندین‌بار کاملاً از یخ پوشیده شد. علت دیگر فعالیت انسان، قطع درختان جنگلی، کشاورزی، و صنعتی‌شدن است. ویژگی گونه‌های باقی‌مانده انطباق موفق برای زندگی در کنار انسان است. گوشت‌خواران و پرندگان نخجیری به‌ویژه از فعالیت‌های بشر زیان دیده‌اند و استقرار آن‌ها در محیط پرخطر، در میان گونه‌های کمیاب جانوران اروپا، نشان‌دهندۀ این امر است. گونه‌های دیگر عبارت‌اند از عقاب طلایی، عقاب جغدی، گرگ، سیاه‌گوش، گوشت‌خوار دله، گربه وحشی، کرکس ریش‌دار، کرکس، و خرس. گونه‌های جنگلی اختصاصی اروپا، یعنی گوزن قرمز اجتماعی و گوزن کوچک اروپایی، جنگل‌های برگ ریختۀ زمستانی را ترجیح می‌دهند، اما با جنگل‌های کاج و مناطق زیستی دیگر نیز سازش یافته‌اند. گوشت‌خواران جنگلی عبارت‌اند از گورکن، روباه، قاقم، و راسو. خرگوش‌ها، که تعدادشان در گذشته براثر شیوع میکزوماتوز کم شده بود، اکنون فراوان شده‌اند و گونۀ نخجیری مهمی به‌شمار می‌آیند. هر دو گونۀ سنجاب‌ها، همگونۀ بومی قرمز و همگونۀ خاکستری، فراوان و در بخش اصلی اروپا پراکنده شده‌اند، هرچند گونۀ خاکستری در بریتانیا فراوان‌تر و گونه قرمز تقریباً نایاب است. سنجاب‌ها در بسیاری از مناطق شکار اصلی سمورند، زیرا سمورها از معدود گوشت‌خوارانی‌اند که قادرند به چالاکی روی درخت حرکت کنند. در کل، پستانداران بزرگ، مانند گراز وحشی، فقط به‌صورت جمعیت‌های کوچک و اغلب منزوی زنده می‌مانند. گاومیش کوهان‌دار اروپایی یا گاومیش اروپایی به‌سختی از انقراض در امان مانده است. برعکس خویشاوندش در امریکای شمالی، که جانور چمن‌زار است، این نمونه گونۀ جنگل‌های بی‌برگ و شاخه‌خوار است. با توجه به این‌که توسعۀ زندگی انسان بیشتر در نواحی پست بوده است، مناطق مرتفع، به‌ویژه نواحی کارپات، آلپ و پیرنه، از دو جهت اهمیت دارند. یکی از نظر بکر بودن برای گونه‌های بومی و دیگر این‌که پناهگاهی برای گونه‌هایی‌اند که در نزدیکی بشر امکان زنده‌ماندن ندارند. این جانوران عبارت‌اند از بز کوهی، با اسم علمی Capra ibox در آلپ و پیرنه، قوچ کوهی، با اسم علمی Dvis Orientalis، بومی کُرسیکا و ساردینیا که به قارۀ اروپا وارد شده است؛ بز کوهی، با نام علمی Rupicapra rupicapr که زنده‌ماندنش به‌سبب توانایی زیاد برای زندگی در محل‌های گوناگون است؛ و باقرقرۀ جنگلی اروپا. نوعی پستاندار حشره‌خوار پیرنه، با نام علمی Galemys Purenaicas اکنون مورد توجه است، زیرا عضو کمیاب و کمتر شناخته‌شده‌ای از خانوادۀ موش کور است که به زندگی در آب و در کنار آن سازش پیدا کرده است، هرچند این مناطق به چند جویبار با جریان آب تند در پیرنه محدودند. رشد نظرگیر گل‌های بهاری، که اختصاص به مناطق آلپ دارد، موجب رشد فراوان جمعیت‌های پروانه‌ها، مثل ابر زرد Colias Phicpmpme، و گل سرنگون چوپان، با نام علمی Boloria Pales، شده است. نسبت بالای خط ساحلی به وسعت زمین در اروپا نشان‌دهندۀ اهمیت زیستگاه‌های ساحلی و خلیج‌های دهانه‌ای و گونه‌های وابسته به آن‌هاست. فقدان و آلودگیِ اغلب مناطق آبی در اروپا، اهمیت مناطق باقی‌مانده را افزایش داده است. سه منطقه از زمین‌های خیس گسترده عبارت‌اند از دلتای دانوب در رومانی، کامارگ در جنوب فرانسه، و ماریسماس در دهانۀ گوادالکیویر در جنوب اسپانیا. این مناطق اهمیت فوق‌العاده‌ای دارند و علت این امر پرندگان مقیم و مهاجر زمستانی است، و نیز پرندگانی آبزی که به افریقا مهاجرت می‌کنند یا از افریقا وارد منطقه می‌شوند. پستانداران معمولی این مناطق سمورهای دریایی و موش‌های آبی و گونه‌های متنوعی از موش صحرایی و موش کورند. خزندگان و دوزیستان این مناطق عبارت‌اند از سوسمارها و قورباغه‌ها.
| کشورهای قاره اروپا | ||
|---|---|---|
| آلبانی | بلغارستان | لاتویا |
| آلمان | بوسنی و هرزگووین | لوكزامبورگ |
| آندورا | پرتغال | لهستان |
| اتریش | تركیه اروپایی | لیتوانی |
| اسپانیا | چك | لیختن‌اشتاین |
| استونی | دانمارك | مالت |
| اسلوواكی | روسیه | مجارستان |
| اسلووِنی | رومانی | مقدونیه |
| اوكراین | سان‌مارینو | مولداوی |
| ایتالیا | سوئد | موناكو |
| ایرلند | سوئیس | مونته‌نگرو |
| ایسلند | صربستان | نروژ |