آسیا، قاره
آسیا، قاره (Asia)
موقعیت. قارۀ آسیا در نیم‌کرۀ شمالی زمین قرار دارد و از شمال به اقیانوس شمالگان[۱]، از شرق به اقیانوس آرام[۲]، از جنوب به اقیانوس هند[۳]، و از غرب به دریای سرخ[۴]، دریای مدیترانه[۵]، دریای سیاه[۶]، کوه‌های قفقاز، دریای خزر[۷]، و کوه‌های اورال[۸] محدود است (مرز غربی آسیا از دریای خزر و دریاهای سیاه و اژه[۹] و مدیترانه می‌گذرد). مساحت این قاره ۴۴,۳۹۱,۱۶۰ کیلومتر مربع و جمعیت آن ۳,۷۷۶,۱۸۱,۹۴۹ (۲۰۰۸م) بزرگ‌ترین شهرهای آن، با جمعیت بیش از ۵میلیون نفر، عبارت‌اند از بانکوک، پکن[۱۰]، چنای[۱۱]، دهلی[۱۲]، داکا[۱۳]، هنگ‌کنگ[۱۴]، حیدرآباد، استانبول[۱۵]، جاکارتا[۱۶]، کلکته[۱۷]، کراچی[۱۸]، لاهور[۱۹]، مانیل[۲۰]، بمبئی، اوزاکا[۲۱]، سئول[۲۲]، شانگهای[۲۳]، شنیانگ[۲۴]، تهران، تیانجین[۲۵]، و توکیو[۲۶].
کرانه‌ها و جزایر. الف: کرانه‌های شمالی، که بخشی از اقیانوس شمالگان است، از دریای کارا[۲۷]، دریای لاپتف[۲۸]، و دریای سیبری شرقی[۲۹] تشکیل شده و دماغۀ چلیوسکین[۳۰]، شمالی‌ترین نقطۀ آن است. جزایر سِوِرنایا زِملیا[۳۱]، مجمع‌الجزایر سیبری جدید[۳۲]، و جزیرۀ ورانگِل[۳۳] مهم‌ترین جزایر آب‌های ساحلی آن هستند. ب: کرانه‌های شرقی، یا اقیانوس آرام، از دریای برینگ[۳۴]، دریای اختسک[۳۵]، دریای ژاپن[۳۶]، دریای زرد[۳۷]، دریای چین[۳۸] شرقی و دریای چین جنوبی پدید آمده و شبه‌جزیرۀ چوکچی آن را از کرانه‌های شمالی جدا می‌کند و شبه‌جزیره‌های کامچاتکا[۳۹]، کره، مالی[۴۰] مهم‌ترین عوارض ساحلی آن محسوب می‌شوند. شرقی‌ترین نقطۀ قارۀ آسیا به نام دماغۀ دژنیووا، در طول جغرافیایی ۱۶۹ درجه و ۴۰ دقیقه قرار دارد و ساخالین[۴۱]، ژاپن[۴۲]، تایوان[۴۳]، و لوزون[۴۴] عمده‌ترین جزایر آن به‌شمار می‌آیند. پ: کرانه‌های جنوبی، یا اقیانوس هند، از خلیج تایلند[۴۵]، خلیج بنگال، دریای عرب، خلیج عمان، خلیج فارس، و خلیج عدن تشکیل شده است و جنوبی‌ترین نقطۀ آن دماغۀ پیای (مالزی[۴۶]) در عرض جغرافیایی ۵۱ درجه و پانزده دقیقه شمالی جای دارد و سری‌لانکا[۴۷]، بورنئو[۴۸]، و سوماترا[۴۹] عمده‌ترین جزایر آن هستند. شبه‌جزیره‌های مالی، هند، و عربستان عوارض چشمگیر این قسمت را تشکیل می‌دهند. ت: مرزهای غربی از دریای سرخ، برزخ سوئز، دریای مدیترانه، دریای اژه، دریای سیاه، رشته‌کوه قفقاز[۵۰]، کرانه‌های شمال غربی دریای خزر، استپ‌های قزاقستان[۵۱]، شرق رود ولگا[۵۲]، و کوه‌های اورال تشکیل یافته و غربی‌ترین نقطۀ آن به نام دماغۀ بابا در غرب ترکیه قرار دارد. شبه‌جزیرۀ آناتولی[۵۳] مهم‌ترین عارضۀ ساحلی و جزیرۀ قبرس عمده‌ترین جزیرۀ آن است.
کوه‌ها. کوه‌های هیمالیا که بلندترین نقطۀ روی زمین یعنی کوه اورست[۵۴] (۸,۸۴۸ متر) را در خود جای داده در جنوب این قاره است و کوه‌های هندوکش، پامیر[۵۵]، و تین شان[۵۶] شاخه‌های فرعی آن به‌شمار می‌آیند. فلات پهناور تبت[۵۷]، که ارتفاع آن از ۴,۵۰۰ متر تجاوز می‌کند و از مرتفع‌ترین نواحی جهان است، بخش مرکزی این قاره را فرا گرفته و کوه‌هایی چون کونلون شان[۵۸]، در شمال؛ آلتای‌شان، در غرب؛ داهینگ‌گان لینگ، در شمال شرقی چین؛ ورخویانسک[۵۹]، استاناووی، چرسکی، و کولیما[۶۰] در سیبری شرقی؛ کوه‌های البرز و زاگرس، در ایران[۶۱]؛ و کوه‌های توروس[۶۲]، در ترکیه و نیز آتشفشان‌های فراوانی در کامچاتکا، ژاپن، فیلیپین[۶۳]، اندونزی[۶۴]، مالزی، ایران، و ترکیه بخشی از بلندی‌های این قارۀ پهناور را تشکیل می‌دهند. افزون بر ارتفاعات بالا، صحرای گُبی[۶۵]، بیابان‌های وسیع مغولستان[۶۶] و تاکلاماکان[۶۷]، سین‌کیانگ اویغور[۶۸] چین، فلات دکن[۶۹]، در جنوب هند؛ کویر لوت و دشت کویر، در ایران؛ و صحرای وسیع عربستان، استپ‌های قرقیزستان[۷۰] و قزاقستان[۷۱] نیز از دیگر عوارض چشمگیر و مهم آسیا محسوب می‌شوند.
رودها و دریاچه‌ها. رود‌های فراوان و پرآبی در این قاره جریان دارند که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از اوب، ینی‌سی، آمور، هوانگ، جانگ (یانگ‌تسه)، و شی در شرق؛ مکونگ، سالوین، ایراوادی، در جنوب شرقی؛ براهماپوترا، گنگ، و سند، در جنوب؛ دجله و فرات، در جنوب غربی؛ و رود اورال، در غرب. دریاچه‌های پهناور خزر، آرال، بایکال، و بالخاش و نیز دریاچه‌های نسبتاً کوچک دونگتینگ‌هو، ارومیه، و وان از دیگر عوارض آبی این قاره به‌شمار می‌آیند.
زبان و دین. زبان‌های رایج در این قاره عبارت‌اند از چینی و ژاپنی در شرق، هندی، اردو، و فارسی در جنوب، مغولی و ترکی در آسیای غربی و مرکزی، و عبری و عربی در جنوب غربی. اسلام، مسیحیت، هندو، بودایی، کنفوسیوسی، شینتویی، و آنیمیسم دین‌های رایج در این قارۀ پهناور به‌شمار می‌روند.
تقسیمات سیاسی. قارۀ آسیا از ۴۷ کشور به شرح زیر تشکیل می‌شود: افغانستان، آذربایجان، ارمنستان، اندونزی، ایران، اردن، رژیم اشغالگر قدس، امارات متحدۀ عربی، ازبکستان، بحرین، بنگلادش، بوتان، برونئی، پاکستان، تاجیکستان، تایوان، تایلند، ترکیه، ترکمنستان، ژاپن، چین، سوریه، سنگاپور، سری‌لانکا، عراق، عربستان سعودی، عمان، فیلیپین قبرس، قرقیزستان، قزاقستان، قطر، کامبوج، کره شمالی، کرۀ جنوبی، کویت، گرجستان، لائوس، لبنان، مالزی، مالدیو، مغولستان، میانمار (برمه)، پنال، ویتنام، هند و یمن و علاوه بر آن بخش وسیعی از کشور روسیه (سیبری) و نیز بخشی از خاک مصر (صحرای سینا).
زمین‌شناسی. قارۀ آسیا متشکل از تعداد بسیاری واحدهای زمین‌شناسی جدا، با منشأ و سن متفاوت است. کمربند هیمالیا[۷۲] تودۀ اصلی مرکزی و شمالی آسیا را از دو بلوک پایدار جنوبی یعنی شبه‌قارۀ هند و عربستان جدا می‌کند. این بلوک‌های جنوبی در ابتدا بخشی از جنوب ابرقارۀ باستانی گندوانالند[۷۳] بودند که در دوران فانروزوئیک[۷۴] پسین، بعد از شکافتگی گندوانا، به آسیا پیوستند. بخش شمالی آسیا قسمتی از قارۀ باستانی لوراسیا[۷۵] است و از کراتون‌هایی باستانی ساخته شده است که براثر فعالیت کمربندهای متحرک در دوران فانروزوئیک پیشین جدا شده‌اند. کمربند هیمالیا به‌صورت شرقی‌‌‌‌‌‌ـ‌غربی از مدیترانه در خاورمیانه تا هیمالیا کشیده شده است و سپس، در جهت جنوبی چرخیده، از برمه، مالزی و اندونزی می‌گذرد. این کمربند، کمربند متحرکی بسیار بزرگ و با عمری طولانی است که به تناوب از دوران فانروزوئیک فعال بوده و هنوز هم فعال است. لوراسیای آسیایی منطقۀ قاره‌ای پهناوری از شمال رشته‌کوه‌های هیمالیا است که اکنون گرانکوهی پایدار است و تعدادی از پهنه‌های سپری باستانی از دوران پرکامبرین[۷۶] را شامل می‌شود. سکوی سیبری[۷۷] بزرگ‌ترین سپری است که بخش جنوبی قارۀ آسیا را پوشانده و متشکل از سنگ‌های پرکامبرین است که به‌صورت گرانکوه‌هایی از میان پوشش ضخیم رسوبات دوران اخیر بیرون آمده‌اند. در گرانکوه آنابار[۷۸]، در بخش مرکزی سکو، سنگ‌هایی دگرگونی با درجات بالا، متعلق به دوران پیشین تا اواسط دورۀ پرکامبرین، با توالیِ زمین‌های هموارِ دورۀ پرکامبرین پسین احاطه شده‌اند. گرانکوه اَلدان[۷۹] در جنوب شرقی سکوی سیبری شامل سنگ‌های بسیار پیر با دگرگونی درجات بالا، مربوط به دورۀ پرکامبرین پیشین، است که با رسوبات دگرگون‌شدۀ دورۀ پرکامبرین میانی و گرانیت‌ها به‌هم پیوسته‌اند. طلا به‌صورت رگه یا معدن آبرفتی در این سنگ‌های یافت می‌شود. در بخش‌های شمال شرقی و شمال غربی سکّو، مناطق وسیعی از سنگ‌های دورۀ پرکامبرین پیشین وجود دارد و مبیّن آن است که کمربندهای متحرّک حدود ۱۶۰۰ تا ۸۰۰میلیون سال قبل فعال بوده‌اند. شبه‌جزیرۀ تایمیر در شمال سکوی سیبری قرار دارد و شامل گرانکوهی از سنگ‌های دگرگونی پرکامبرین است که وسیعاً در کمربند چین جوان‌تری از دورۀ پالئوزوئیک ادغام شده است. تعدادی بلوک پایدار نیز از دوران پرکامبرین در آسیای شرقی وجود دارد که در میان کمربندهای چین پالئوزوئیک پیشین، در شرق چین، منچوری و کره، محفوظ مانده‌اند. سنگ‌های جوان‌تر لوراسیای آسیایی در بعضی مناطق که کاملاً از هم جدایند، یافت می‌شوند. در غرب سکّوی سیبری، توالی ضخیمی از رسوبات مزوزوئیک و ترشیری در زیر زمین‌های پست غربی سیبری قرار گرفته است. این مناطق از غرب به کمربند متحرّک پالئوزوئیک بالایی در کوه‌های اورال می‌رسند. در شمال غربی، سکوی سیبری با سامانۀ درۀ کافتی دریاچۀ بایکال قطع می‌شود. جنوب سکو منطقه‌ای هم‌تافته از کمربندهای متحرک پالئوزوئیک است. در شرق سکّو، در چین، هم‌تافته‌ای از کمربندهای چین مزوزوئیک قرار دارد. در حاشیۀ شرقی قارۀ آسیا، جزایر کمانی حاصل از کمربند متحرک و هنوز فعالِ دور اقیانوس آرام قرار دارند. سامانۀ درۀ کافتی بایکال سامانه‌ای کافتی و کمانی از دوران ترشیری است. این سامانه تقریباً به طول ۲هزار کیلومتر در امتداد حاشیۀ جنوبی کراتون سیبری کشیده شده است و سری‌ای از ناوه‌های گسلی، شامل توده‌هایی ضخیم از نهشته‌های رسوبی و سنگ‌های آتشفشانی، است. دریاچۀ بایکال در بخش مرکزی کافت و حدود ۳ کیلومتر زیر بلوک‌ها، در هر طرف درۀ کافتی، قرار گرفته است.
آسیای مرکزی. کمربندهای متحرک پالئوزوئیک کوه‌های منطقۀ مغولستان و آسیای مرکزی را تا جنوب سکوی سیبری دربرگرفته‌اند. این کمربندها، که شامل رسوبات دوران‌های پرکامبرین پیشین تا پالئوزوئیک‌اند، و نیز تودۀ نفوذی گرانیت در فازهای فعالیت کمربند کوه‌زایی (← کوه‌زایی) در دوران پرکامبرین پیشین و ازمنۀ کالدونی و هرسی‌نین نقش داشته‌اند. نهشته‌های مزوزوئیک و ترشیری از نوع قاره‌ای، در داخل و به موازات کمربندهای چین یافت می‌شوند و عموماً ناآشفته‌اند. همۀ مناطق مذکور برآمدگی‌های تفریقی عظیمی دارند و جوش‌سنگ‌های ضخیمی از بلوک‌های برآمدگی و نهشته‌های تعدادی از حوضه‌ها براثر سایش تشکیل شده‌اند.
آسیای شمال شرقی. کمربندهای چین مزوزوئیک در شمال شرقی آسیا یافت می‌شوند و در کنار حاشیۀ شمال شرقی سکّوی سیبری قرار دارند. لایه‌های ضخیم نهشته‌های آواری از دوران‌های پرمین تا ژوراسیک در مجاورت سکویند و چین‌خوردگی و درگیری گرانیت‌های دوران مزوزوئیک، که شامل کان‌سنگ‌های طلا، قلع، و تنگستن‌اند، نیز در این منطقه یافت می‌شود. در شرقِ دور، به طرف جایی که اکنون حاشیۀ قاره‌ای است، کمربند متحرکی وجود دارد که از دوران فانروزوئیک پسینی فعال است. بیشترین فعالیت کوه‌زایی این کمربند در دوران آلپی بوده است. گرانیت‌های ترشیری و آندزیت، داسیت، و بازالتِ گدازه‌های آتشفشانیِ دوران‌های ترشیری و کواترنری نیز در کمربند مذکور فراوان‌اند. این کمربند در شرق، در حاشیۀ جزایر کمانی فعال فعلی در حاشیۀ اقیانوسی، در کامچاتکا، کوریلز، ژاپن و فیلیپین قرار دارد. سکوی سیبری پرکامبرین وسیعاً با نهشته‌های آب کم‌عمق دریای فلات قاره، حاصل از تبخیر و نهشته‌های غیردریایی، پوشیده شده و در محدوده‌ای زمانی از دوران کامبرین تا کرتاسه، از زغال‌های تعدادی از لایه‌ها تشکیل شده است. گدازه‌های آتشفشانی ضخیم فلات با پیوند آذرین لایه‌ها و دایک‌های بازی در دوران‌های پرمین و تریاسه به‌وجود آمده‌اند و به نفت‌گیرهای سیبری معروف‌اند. تنوره‌های کیمبرلیتی حاوی الماس در دوران تریاسه در داخل و در نزدیکی منطقۀ بازالتی فلات ایجاد شده‌اند. کراتون هند، بخش مثلثی‌شکل جنوبی هندوستان و سری‌لانکا، از نظر زمین‌شناسی بخشی از کمربند متحرک هیمالیا در شمال است و بخش جنوبی در اصل، چونان قسمتی از ابرقارۀ گندوانا، به افریقا متصل بوده و به طرف شمال رانش کرده و در دوران زمین‌شناسی اخیر به قارۀ آسیا پیوسته است. کراتون هند از پی‌سنگ بلورین پرکامبرین قدیمی، شامل سنگ‌های شکل‌گرفته در دوره‌های متعدد تحرک پرکامبرین، ایجاد شده است. قدیمی‌ترین سنگ‌های پرکامبرین مربوط به دوران‌های پسین تا میانۀ پرکامبرین‌اند و در کمربند داروار در جنوب غربی هندوستان دیده می‌شوند، یعنی در منطقۀ آراوالی، بین مامبیا (بمبئی فعلی) و دهلی، و کمربند کان‌سنگ آهن در منطقۀ سینگ‌بوم. کمربند داروار از تجمع گنیسی‌ها، میگماتیت‌ها، و گرانیت‌ها ساخته شده است و شامل کمربندهای خطی گرینستون، حاصل از سنگ‌های رسوبی و آذرین دگرگون‌شده در درجات بالاتر یا پایین‌تری است که حفظ شده‌اند. بعضی از نهشته‌ها حاوی کان‌سنگ‌های هماتیت و منگنزند. طلا نیز، در پیوند با سنگ‌های آذرین بازی یا توده‌های نفوذی، در کمربندهای گرینستون وجود دارد. همۀ کمربند داروار براثر تجمع دایک‌های بازی حاصل شده و پس از پایان مرحلۀ اصلی دگرگونی، ۲۶۰۰ تا ۲۳۰۰میلیون سال قبل، ایجاد شده است. در منطقۀ آرادالی، باریکه گنیسی از همین دوران عموماً در لایۀ زیرین سنگ‌های پوششی متأخرتر یافت می‌شود. کمربند کان‌سنگ آهن منطقۀ سینگ‌بوم دارای مجموعه‌ای قدیمی از سنگ‌های دگرگونی است که در پایان فعالیت چرخۀ پرکامبرین پسین، حدود ۳۲۰۰میلیون سال قبل، شکل گرفته‌اند. در بالای این سنگ‌های دگرگونی قدیمی‌تر، مجموعۀ کان‌سنگ‌های آهن وجود دارد که چین‌خورده‌اند، اما لایه‌هایی غیردگرگونی از شیل‌ها، ماسه‌سنگ‌ها، گدازه‌های آتشفشانی، و نوارهای هماتیت‌ـ‌جاسپر وجود دارد که ارزش اقتصادی بسیاری برای هندوستان دارد، زیرا منبع اصلی کان‌سنگ آهن است. این چرخۀ رسوب‌گذاری با نفوذ گرانیت سینگ‌بوم در حدود ۲۷۰۰میلیون سال قبل پایان یافت. چرخۀ بعدی فعالیت درنتیجۀ فعالیت مجدد بخشی از این کمربند پدید آمد. همۀ این گرانکوه‌های اولیه با کمربندهای متحرّک دوران پرکامبرین پسین بریده شده‌اند که کمربند گذرگاه‌های کوهستانی شرقی و در طول ساحل شرقی است. کمربند آراوالیـدهلی از جنوب غرب، از دهلی، امتداد یافته است و کمربند ساتپورا در داخل خشکی از کلکته گسترده شده است. کمربند گذرگاه‌های کوهستانی شرقی کمربندی است از سنگ‌های دگرگونی با درجات بالا، گنیسی‌ها، و چارنوکیت‌ها که حدود ۲۰۰۰ تا ۱۲۰۰میلیون سال قبل شکل گرفته‌اند. در غرب این کمربند، نهشته‌های زمین‌ساختیِ متأخر و آذرین‌های چرخۀ گذرگاه‌های کوهستانی شرقی حوضۀ کوداپا در شمال غربی چنای (مدرس فعلی) را دربرگرفته‌اند. کمربند آراوالیـدهلی از شمال به شمال شرقی و در حدود ۸۰۰ کیلومتر، از راجستان به دهلی، کشیده شده است. سامانه آراوالی مجموعه‌ای از دگردیسی با درجۀ بالا و گرانیت‌هاست که از سنگ‌های پی‌سنگ پرکامبرین قدیم‌تر تشکیل شده است. بالای آن از انباشت‌های ضخیم رسوبی، که طی دوره‌های قدیم‌تر فعالیت کوه‌زایی دگرگون شده‌اند، و گرانیت‌های پساکوه‌زایی، در حدود ۱۶۵۰ تا ۱۱۰۰میلیون سال قبل، ایجاد شده است. کمربند ساتپورا از غرب به جنوب غربی کشیده شده است و در حدود ۸۰۰ کیلومتر از دلتای گنگ تا جایی ادامه دارد که در زیر سنگ‌های جوان‌تر ناپدید می‌شود. در بخش غربی کمربند، دو سازند به‌وجود آمده است: سری ساکولی که نهشته‌هایی دگرگون‌شده از یک درجۀ نسبتاً پایین است و گروه ساوسار، شامل سنگ‌های میگماتیز و دگرگون‌شده‌ای که حدود ۱۰۰۰میلیون سال قبل تشکیل شده‌اند. نهشته‌های دگرگونی‌شده شامل نهشته‌های غنی از کان‌سنگ‌های منگنزند. در بخش شرقی، کمربند ساتپورا فعالیت چرخۀ سینگ‌بوم را درپی داشته است و نیز شامل سنگ‌های قدیم‌تر کمربند کان‌سنگ آهن است. حاشیۀ بخش قدیم‌تر کمربند کان‌سنگ آهن منطقۀ رانش کمربند مس، و حاوی نهشته‌های باارزش مس و اورانیوم است. درخلال این چرخه، نهشته‌های ضخیم و آذرین‌ها در کمربند متحرک نفوذ کرده‌اند و تا حدود شمالی کمربند مس پیش‌رفته‌اند. این نهشته‌ها بعدها دگرگون‌شده و چین‌خورده‌اند. بین کمربندهای آراوالیـدهلی و ساتپورا، به طرف جنوب غربی، منطقۀ وسیعی است که از سنگ‌های سازند ویندین، کوارتزهای آب‌های کم‌عمق و شیل‌های زیرین، تشکیل شده است. این منطقه بعد از پایدارشدن کراتون اصلی هند، حدود ۹۰۰میلیون سال قبل، در دوران‌های متفاوت و روی سکّویی پایدار ایجاد شده است. کمربند متحرک از دوران پرکامبرین پسین تا دوران پالئوزوئیک پیشین، کمربند اقیانوس هند، دماغۀ شمال شرقی هند را قطع کرده است که تا سری‌لانکا ادامه دارد و به ساحل شرقی تا چنای می‌رسد. در سری‌لانکا، مجموعه سری‌هایی از سنگ‌های دگرگونی با درجۀ بالا درخلال دوره‌هایی از دگردیسی شکل گرفته‌اند که آخرین آن‌ها متعلق به ۵۰۰ تا ۶۰۰میلیون سال قبل بوده است. در دوران پالئوزوئیک پسین، هند هنوز بخشی از ابرقارۀ گندوانا بود که به‌صورت منطقه‌ای سپری شکل گرفته و از شمال با کمربند متحرک هیمالیا محدود شده بود. بر روی سکو، در مجاورت کمربند متحرک، نهشته‌های دوران کامبرین تا دوران مزوزوئیک قرار گرفته‌اند.
یخسارش. در پایان دوران پالئوزوئیک، یخسارشی گسترده در ابرقارۀ گندوانا اتفاق افتاد و نهشته‌های یخچالی ضخیمی انباشته شد. در هند، سامانۀ گندوانا در شمال شرقی شبه‌جزیره را دربرگرفت که با تیلیت‌های یخچالی آغاز شد و با رهاسازی زغال‌سنگ، ماسه‌سنگ‌ها، و شیل‌ها پایان یافت. محدودۀ زغال‌سنگ شامل درزهای پهناوری است که بیشتر زغال‌سنگ هند را تأمین می‌کند. قسمت بالاییِ لایه‌های متوالی گندوانا شامل ماسه‌سنگ‌ها و شیل‌های قاره‌ای مربوط به دوران تریاسه پیشین تا میانۀ دوران کرتاسه است. در دوران ژوراسیک پسین تا دوران کرتاسه، نفوذ نهشته‌های دریایی در حوضه‌های جدید بر روی حاشیه‌های شرقی و غربی کراتون آغاز شد. در دوران کرتاسۀ پیشینی تا دوران ترشیری پسین، گدازه‌های آتشفشانی فلاتی ضخیمی در نفت‌گیر دکان بر روی بسیاری از بخش‌های شمال شبه‌جزیرۀ هند فوران کرد. این فوران‌ها بیش از دو کیلومتر ضخامت داشت و با ایجاد شکافی در ابرقاره گندوانا مرتبط بود که در دوران کرتاسه آغاز شد. از این دوران به بعد هند به سمت شمال و بر روی صفحه‌ای پوسته‌ای حرکت کرد و در دوران ترشیری پیشین و دوران کواترنری، با قاره برخورد کرد و گرانکوه باستانی لوراسیا شکل گرفت. سپس، خیزش رشته‌کوه‌های هیمالیای جدید روی محل کمربند متحرک در حاشیۀ قاره قدیم گسترش پیدا کرد. نهشته‌های ضخیم دوران‌های ترشیری و پساترشیری ناشی از فرسایش رشته‌کوه‌ها در حین خیزش، و حاصل رسوبات روی جلگه‌های شمال هندند.
کمربند متحرک هیمالیا. تاریخ فعالیت این کمربند بسیار طولانی است. در آغاز، از پیشین‌ترین دوران پالئوزوئیک شروع و تا دوران فعلی ادامه دارد. این کمربند مانند بخشی از کمربندی بسیار بلند شکل گرفت که شمال قارۀ کهن لوراسیا را احاطه کرده بود و آخرین محل برخورد بین قطعاتی از ابرقارۀ گندوانا، افریقا، شبه‌جزیرۀ عربستان، شبه‌جزیرۀ هند، و لوراسیا بود. بعد از این‌که شکاف ابرقاره ایجاد شد، این قطعات به‌سمت شمال در حرکت بودند. طی دوران‌های پالئوزوئیک و مزوزوئیک، نهشته‌هایی بدون گسیخت در دریای باستانی تتیس، در طول حاشیۀ قارۀ لوراسیا، رسوب کرده بودند. این رسوبات بسیاری از بخش‌های شمالی هیمالیا را فراگرفته بودند. در دورترین بخش جنوبی و در حین برخورد قاره با گرانکوه و زیراندگی گرانکوه به طرف شمال، قسمت اصلی کمربند از برش‌ها و قطعاتی از شبه‌قاره هند ساخته شد. دورۀ اصلی کوه‌زایی در دوران مزوزوئیک پیشین آغاز شد. کمربندهای چین طی این چرخه تولید شدند و رشته‌کوه‌های پامیر، قراقورم، و هندوکش شکل گرفتند که از غرب، از افغانستان، به کمربند کوه‌زایی آلپی خاورمیانه و اروپا متصل شدند. بخش جنوب شرقی خشکی‌های اصلی آسیا را رشته‌کوه‌هایی می‌پوشانند که از جنوب شرقی آسیا، از هیمالیای شرقی، کشیده شده‌اند. اگرچه ساختار این رشته‌کوه‌ها مشابه دوران‌های کرتاسه تا کواترنری است، چنان‌که در هیمالیا هم مشاهده شد، چنین به‌نظر می‌رسد که قطعاً به رشته‌کوه‌های هیمالیا پیوسته باشند. شبه‌جزیرۀ مالایان شامل توده‌های نفوذی گرانیت است که به‌سبب دارابودن کان‌سنگ‌های قلع باارزش‌اند و از آن‌ها قلع استخراج می‌شود.
جانوران. موقعیت جغرافیایی آسیا و ارتباط آن با اروپا، و در گذشتۀ نه‌چندان دور با افریقا، امریکای شمالی و استرالیا، فرصت کافی برای تشکیل اجتماعات گیاهی و جانوری فراهم کرده است. فون آسیا شامل گونه‌هایی با شباهت نزدیک به قاره‌های همسایه است. نمونه‌هایی از این شباهت‌ها عبارت‌اند از گوسفند وحشی که در هر دو قارۀ آسیا و امریکای شمالی یافت می‌شود، گوزن شمالی بزرگ، سیاه‌گوش، گرگ، و دلۀ امریکایی که در اروپا، آسیا، و کانادا یافت می‌شوند، مورچه‌خوار فلس‌دار و شبه‌میمون‌ها، همچنین، یوزپلنگ، پلنگ، و شیر که در آسیا و افریقا یافت می‌شود. بنابراین، فون آسیا بسیار متنوع است. این قاره از نظر پوشش گیاهی به‌خوبی مطالعه شده است و تقریباً می‌توان قاره را به مناطق گیاهی متفاوت تقسیم‌بندی کرد. شمالی‌ترین ناحیه، توندرا، پوشش گیاهی کوتاه و پراکنده‌ای دارد و بخش زیرین خاک آن دایم یخ‌زده است (یخبندان دائم). اغلب جانوران فقط به‌صورت فصلی در توندرا زندگی می‌کنند و با نزدیک‌شدن زمستان به جنوب می‌روند. گوزن شمالی از معدود ساکنان دایم توندراست. جانور سم‌دار بزرگ اصلی توندرا گوزن شمالی بزرگ (اِلک) است. گوشت‌خواران توندرا عبارت‌اند از خرس قهوه‌ای[۸۰]، گرگ، دلۀ امریکایی، و روباه قطبی[۸۱]، همچنین دله و سمور. جوندگان این منطقه شامل موش مهاجر[۸۲] و سنجاب پرنده[۸۳]اند. از بین پرندگان، جغد برفی[۸۴] و یک نوع باقرقره[۸۵] از ساکنان دایم‌اند. دسته‌های عظیم حشراتی که در طول تابستان کوتاه تولید مثل می‌کنند، بسیاری از پرندگان مهاجر فصلی را جلب می‌کنند. توندرا به تایگا می‌پیوندد که کمربندی جنگلی متشکل از مخروطیان است که در طول قاره کشیده شده است و بزرگ‌ترین جنگل پیوستۀ جهان را تشکیل می‌دهد. با نزدیک‌شدن به ساحل اقیانوس آرام، تایگا در مقایسه با جنگل‌های درختان پهن‌برگ اروپا تغییر می‌کند و به ترکیبی از درختان برگ‌ریز تبدیل می‌شود. از بین جانوران این ناحیه برخی شبیه جانوران اروپا و برخی دیگر شبیه جانوران نواحی دیگر آسیایند. این جانوران عبارت‌اند از چند گونه گوزن، ازجمله گوزن قرمز و گوزن کوچک، بز آهوی آسیایی، از آهو‌ـ بُزان، خرس، پلنگ، و حتی نوعی میمون (مَکَک ژاپنی)، ببر بزرگ‌ترین و قوی‌ترین گوشت‌خوار زنده‌ای است که احتمالاً از این ناحیه منشأ گرفته و بعدها در شمال و غرب پخش شده است. در استپ جنوب توندرا، جنگل جای خود را به استپ بدون درخت می‌دهد که معادل اوراسیایی چمنزار و دشت است و در برخی نواحی به بیابان می‌رسد. ویژگی آب و هوایی استپ عبارت‌اند از زمستان فوق‌العاده سرد و تابستان بسیار گرم. بسیاری از گونه‌ها با ییلاق و قشلاق‌کردن متوالی به این مشکل ناشی از تنوع آب‌وهوایی فائق آمده‌اند. جوندگان حفار نظیر موش‌خرمای کوهی، موش مهاجر، و موش برای حفظ زیستگاه و به‌منزلۀ شکار اصلی پستانداران و پرندگان شکارچی پستاندارانی کلیدی‌اند. زمانی استپ جایگاه گله‌های بی‌شمار علف‌خواران گروهی، شامل الاغ وحشی، اسب وحشی، شتر وحشی، بز کوهی سیگا، و غزال غبغب‌دار بود، اما براثر استفادۀ روزافزون چوپان‌ها و احشام اهلی آن‌ها از علفزارها، گونه‌های وحشی کم شده و برخی از آن‌ها تقریباً در مرحلۀ انقراض‌اند. دریاچه‌ها و زمین‌های نمناک ویژگی مهم استپ‌هایند که برای پرندگان وحشی، از نظر تولید مثل و تجمع، بسیار مهم‌اند. دریاچه‌های مرکب مشتمل بر دریاچۀ بایکال است که قدیمی‌ترین و عمیق‌ترین دریاچۀ دنیاست. آب‌های این دریاچه شامل فون نامعمول جالبی شامل بیش از بیست گونه ماهی است که در هیچ جای دیگر دنیا یافت نمی‌شود و گونۀ منحصربه‌فردی فُک که یگانه گونۀ فُک آب شیرین است. فلات مرتع آسیای مرکزی محل زندگی چندین گونه است که مشخصۀ آن‌ها تطابق با آب‌وهوای سرد است. پستانداران این منطقه عبارت‌اند از غزال تبت، الاغ وحشی، پلنگ برفی، و شکار اصلیش، گوسفند آبی‌رنگ؛ جالب‌ترین این جانوران گاومیش وحشی و بز کوهی تبت است که همواره در ارتفاعاتی تا ۶۱۰۰ متر بالاتر از سطح دریا زندگی می‌کنند. این ارتفاع بالاترین ارتفاعی است که پستانداران بزرگ در آن یافت می‌شوند. گاومیش وحشی یکی از گروه‌های گوساله‌های وحشی آسیایی است که در کنام‌های اکولوژیک متنوعی اشتقاق یافته‌اند. در کنار گاو شاخ‌بلند وحشی و گاومیش منقرض‌شده، این گروه شامل بوفالو، گاو وحشی بانتنگ، نوعی گاو وحشی هند (گاور)، گاو نر جنگلی، دو نوع کوتوله، بوفالوی اندونزی و تاماروی فیلیپین است. حلقۀ بین گوسالۀ وحشی و گوسفند وحشی، گوسفند گاومانند، بز کوهی بزرگ تبت، و گاو مشک‌دار است. گروه‌های جالب دیگر شامل آهوی شهر، بز وحشی تور، گوسفند آبی، بز وحشی مارخور، و گوسفند ارغالی‌اند.
آسیای جنوب شرقی. سیچوآن در جنوب چین، جایی‌که محدودۀ شرقی فلات تبت به چین می‌رسد، منطقه استثنایی، جالب، و مهمی برای جانورشناسی است. این منطقه ناحیۀ واسط بین ناحیۀ پالئارکتیک و اورینتال (شرقی) است و گنجینۀ تعدادی از گونه‌های قدیمی، شامل پاندای عظیم‌الجثه، و گروهی از حشره‌خواران قدیمی است که با زندگی آبی سازش پیدا کردند، به‌حدی که پاهای بعضی از آن‌ها پرده شنا دارد همچنین، این منطقه احتمالاً خانۀ اجدادی قرقاول‌هاست. هیمالیا تقسیم طبیعی نواحی پالئارکتیک و اورینتال است. در جنوب، بسیاری از گونه‌ها مشابه گونه‌های افریقایی‌اند. علف‌خواران چمنزار، نظیر غزال هندی، و شکارچیانی نظیر شیر، یوزپلنگ، کفتار، و شغال در این منطقه یافت می‌شوند. جانوران جنگل عبارت‌اند از فیل و سه گونه کرگدن. کنام مورچه‌خوار را مورچه‌خوار پانگولین اشغال کرده است که در افریقا نیز یافت می‌شود. جنگل‌های گرمسیری آسیا یکی از سه جمعیت اصلی نخستیان جهان را در خود جای می‌دهد. این جمعیت شامل حدود ۴۵ گونه است که عبارت‌اند از شبه‌میمون‌ها (لوریس و تارسیر)، لنگور برگ‌خوار، اورانگوتان بورنئو و سوماترا، و گیبون. نهایت اختصاص در میمون بینی‌پهن دیده می‌شود که جنگل‌های گرم را ترک کرده است. این جنگل‌ها معمولاً زیستگاه نخستیانی بوده است که نیمی از سال را زیر برف می‌خوابند. همچنین، این ویژگی در میمون خرطوم‌دار نیز دیده می‌شود که با زندگی در باتلاق‌های حرّا سازش یافته و در این مرحله غواص و شناگر شده است.
نیز ←آسیا،_گیاهان
- ↑ Arctic Ocean
- ↑ Pacific Ocean
- ↑ Indian Ocean
- ↑ Red Sea
- ↑ Mediterranean Sea
- ↑ Black Sea
- ↑ Caspian Sea
- ↑ Ural Montains
- ↑ Aegean
- ↑ Beijing
- ↑ Chennai
- ↑ Delhi
- ↑ Dhaka
- ↑ Hong Kong
- ↑ Istanbul
- ↑ Jakarta
- ↑ Kolkata
- ↑ Karachi
- ↑ Lahore
- ↑ Manila
- ↑ Osaka
- ↑ Seoul
- ↑ Shanghai
- ↑ Shenyang
- ↑ Tianjin
- ↑ Tokyo
- ↑ Kara Sea
- ↑ Laptev Sea
- ↑ East Siberian Sea
- ↑ Chelyuskin Cape
- ↑ Severnaya Zemlya
- ↑ New Siberia
- ↑ Wrangel
- ↑ Bering
- ↑ Okhotsk
- ↑ Sea of Japan
- ↑ Yellow Sea
- ↑ China Sea
- ↑ Kamchatka
- ↑ Malay Peninsula
- ↑ Sakhalin
- ↑ Japan
- ↑ Taiwan
- ↑ Luzon
- ↑ Thailand
- ↑ Malaysia
- ↑ Sri Lanka
- ↑ Borneo
- ↑ Sumatra
- ↑ Caucasus Mountains
- ↑ Kazakhstan
- ↑ Volga
- ↑ Anatolia
- ↑ Everest
- ↑ Pamir
- ↑ Tien Shan
- ↑ Tibet
- ↑ Kunlun Shan
- ↑ Verkhoyansk
- ↑ Colima
- ↑ Iran
- ↑ Taurus
- ↑ Philippines
- ↑ Indonesia
- ↑ Gobi
- ↑ Mongolia
- ↑ Taklamakan
- ↑ Xinjiang Uygur
- ↑ Deccan
- ↑ Kyrgyzstan
- ↑ Kazakhstan
- ↑ Himalayan belt
- ↑ Gondwanaland
- ↑ Phanerozoic
- ↑ Laurasia
- ↑ Precambrian
- ↑ Siberian Platform
- ↑ Anabar
- ↑ Aldan
- ↑ brown bear
- ↑ fox
- ↑ lemmings
- ↑ flying squirrels
- ↑ snowy owl
- ↑ willow ptarmigan