اسلام

اسلام

اسلام

آخرین و کامل‌ترین دین توحیدی و ابراهیمی جهان که حدود ۱۴۰۰ سال پیش از سوی خدا توسط محمد بن عبدالله (ص) برای هدایت انسان به سوی رستگاری در مکه اعلام شد و به خاطر جذابیت و آزادی‌بخش‌بودن آن در مدتی کمتر از ۲۳ سال تقریباً همۀ ساکنان عربستان آن را پذیرفتند و با گسترشی سریع و چشمگیر در فاصله­‌ای کمتر از نیم قرن به دین غالب بخش وسیعی از آسیا و آفریقا مبدل شد. این دین هم‌اکنون با ۱میلیارد و ۵۷۰میلیون پیرو (۲۰۰۹)، در مکان دوم، پس از دین مسیحیت، جای دارد. پیروان این دین را مُسْلِم یا مسلمان می­ خوانند.

معنای اسلام. اسلام در زبان عربی از ریشه (س ل م) به‌معنای تسلیم، اطاعت و صلح اشتقاق یافته ‌است. آن را به اخلاص در عبادت خدا و اعتقاد به شریعت حضرت محمد (ص) و تسلیم در برابر احکام دین هم تعریف کرده‌اند. تسلیم جامع‌­ترین تعریف برای اسلام است که شامل اطاعت، صلح و ایمنی می­ شود، همچنان که در روایات آمده است که مسلمان کسی است که دیگران از دست و زبان او ایمن باشند. مطابق با بیان قرآن، این دین به هیچ روی میان پیامبران الهی جدایی قائل نیست (بقره /۲/ ۱۳۶)، ‌بلکه همۀ آن‌ها را به عنوان انسان­ های معصوم که مبلّغ دینی واحد با صورت‌های گوناگون هستند مورد احترام قرار می‌دهد. دین همۀ آن‌ها اسلام است، و آموزه مشترک آن تسلیم در برابر فرمان خداوند یکتاست. بر این اساس، واژه اسلام در قرآن گاهی به معنای مطلق دین خدا (آل عمران، ۶۷؛ بقره، ۱۲۸؛ نساء، ۱۲۵) و گاه به معنای خاص دین حضرت رسول (ص) (آل عمران، ۱۹و ۸۵؛ مائده، ۳) آمده است.

اسلام و ایمان در قرآن. رابطۀ اسلام با ایمان با تعابیری مختلف بیان شده است. از بیانات قرآنی (حجرات، ۴۹ و ۱۴) استفاده می شود که اسلام آوردن، مرحله‌ای آغازین در پذیرش دین الهی است و لزوماً با ایمانی راسخ در قلب همراه نیست. اسلام اظهار اعتقاد به زبان است اما ایمان حقیقت اعتقاد است. بدین جهت به عقیده اغلب مسلمانان از شیعه و سنّی، اسلام غیر از ایمان است. در واقع هر مؤمنی مسلمان است، اما هر مسلمانی لزوماً مؤمن نیست. اما معتزله، زیدیه و خوارج فرقی بین اسلام و ایمان قائل نیستند.

اصول اعتقادی اسلام. اسلام دارای اصول و فروع است. اصول اعتقادی اسلام بر سه پایۀ توحید، نبوت و معاد استوار است که تمام مذاهب اسلامی بر آن‌ها اتفاق دارند. این سه اصل در سایر ادیان توحیدی و ابراهیمی نیز وجود داشته است، ولی آنچه اسلام را از سایر ادیان متمایز می‌سازد، فروع اعتقادی و عبادی آن است. عقاید و عبادات اسلام بر اساس توحید است. توحید یعنی خداوند تنها آفریننده و پروردگار جهان است و در ذات، صفات و افعال یگانه است و شریکی ندارد. قرآن کریم همواره به توکل به الله، اعتقاد به او، پذیرفتن ولایت او، دوستی یا دشمنی در راه او و اخلاص در نیت و عمل سفارش می‌کند؛ نیز شرک به خدا از نظر قرآن بزرگ‌ترین ظلم و گناهی نابخشودنی است. پس از توحید مهم‌ترین اصل، رسالت و نبوت است. یعنی اعتقاد به این که حضرت محمد (ص) پیام آور و فرستاده خداست و به عنوان آخرین پیامبر از سوی خداوند برگزیده شده است و شریعت‌اش کامل‌ترین آن‌ها است. در واقع رحمانیت خداوند اقتضاء می­‌کند که پیامبری از جنس مردم را مبعوث کند تا واسطۀ خدا و خلق باشد و آیات خدا را بر ایشان بخواند و آنان را از هر گناه پاک سازد و به آنان کتاب و حکمت بیاموزد (جمعه، ۲). اعتقاد بر این است که وحی یا شعور باطنی پیامبران هرگز دستخوش دگرگونی و فساد نمی‌شود و پیامبران در دریافت، ابلاغ و عمل به آن از لغزش، فراموشی و خطا مصون هستند؛ از این روست که پیامبران همگی معصوم‌اند (عصمت علمی و عملی). از ویژگی‌های پیامبران آوردن معجزه برای اثبات نبوت خویش است. معجزه بزرگ حضرت رسول (ص) قرآن است. قرآن مجموعه‌ای از گفتارهای خداوند است که به پیامبر وحی گردیده و علوم و معارف، احکام و اوامر و نواهی در آن بیان شده است. هیچ باطلی در آن راه ندارد؛ هرگز تحریف نشده است و قرآنی که اکنون در دست است، همان است که کاتبان وحی از زبان پیامبر (ص) شنیده و نوشته‌اند. این کتاب به زبان عربی فصیح است و واژه به واژه توسط فرشته وحی، جبرئیل امین، از جانب خداوند بر قلب و زبان پیامبر، هم به‌صورت یکباره و هم به‌گونه‌ای تدریجی و در طول ۲۳ سال، نازل شده است. قرآن مطمئن‌ترین و معتبرترین سند دینی نزد مسلمانان است. تمام مذاهب اسلامی بر درستی متن آن اتفاق نظر دارند و اختلاف در نحوه خواندن متن، تفسیر و گاه ترتیب آن است. اعتقاد به روز رستاخیز و زندگی پس از مرگ و ثواب و عقاب اصل سوم اعتقادی اسلام است که از آن به معاد یاد می‌شود. در باور اسلامی، روز قیامت بی‌شک رخ خواهد داد و در دادگاه الهی به خوب و بد کردارها و گفتارها و اندیشه­ های انسان‌ها رسیدگی خواهد شد و سرانجام، نیکان به بهشت، و بدکاران به دوزخ خواهند رفت. در باور شیعیان، امامت و عدل نیز از اصول دین است و گاهی این دو، اصول مذهب خوانده می‌شوند. در واقع، اعتقاد به عدل الهی در امتداد اعتقاد به توحید و اعتقاد به امامت در امتداد اعتقاد به نبوت می‌باشد.

عبادات. بخش مهمی از مجموعۀ اعمال و رفتاری را تشکیل می‌دهند که در فرهنگ اسلامی با عنوان فروع دین شناخته شده است. در کنار مجموعۀ اعتقادی «اصول دین»، فروع دین ناظر بر جنبه‌های عملی دعوت اسلامی است. در بین شیعیان رایج است که فروع دین مشتمل بر نماز، روزه، زکات، خمس، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، تولی و تبّری است، اما مذاهب اهل سنت به برخی از این فروع تأکید زیادی نکرده‌اند. نماز مهم‌ترین فریضه‌ای است که مسلمانان پنج نوبت در روز آن را به جای می‌آورند. نماز به‌مثابه ستون دین، و رابطۀ مستقیم با خداوند است که نمازگزار را از زشتی‌ها به دور می‌دارد. برگزاری آن به صورت جماعت بسیار مورد تأکید و ثواب آن بیرون از اندازه است. روزه عبادتی موسمی و یک ماه در سال است. رمضان ماه ضیافت خدا و فرصتی برای جهاد با نفس، مواسات با خلق، و انس با معبود شمرده شده است و خداوند امتیازات خاصی برای این ماه مقرر داشته است. خمس و زکات هزینه جهاد و دفاع و اداره کشور و رسیدگی به نیازمندان را تأمین می‌سازد. زکات همچنان که از معنای لغوی آن برمی‌آید، افزون بر انفاق مالی، از موجبات تزکیه و پاکسازی روح است. حج فریضه‌ای است که فقط برای یک بار در عمر، برای کسانی که توانایی آن را دارند، واجب می‌شود. موسم حج فرصتی برای تصفیۀ روح، شرکت در بزرگ‌ترین گردهـمایی سالانه مسلمانان جهان و دفاع از وحدت و عظمت امت اسلامی و بدین سبب از ضروریات تداوم عزت امت اسلامی است که تبرّی از دشمنان خدا در آن متبلور می‌گردد. امر به معروف و نهی از منکر، به عنوان آموزش همگانی، پیونددهندۀ پیکره و اعضای جامعه با یکدیگر است. عمل به آن باعث رفع معایب و نشر فضایل و ترک آن موجب تسلط اشرار بر جامعه است.

اخلاق اسلامی. اسلام به اخلاق و معنویت تا آن‌جا اهمیت می‌دهد که پیامبر اسلام‌ (ص) هدف از بعثت خود را تکمیل مکارم اخلاق معرفی می‌کند. از دیدگاه اسلام، صفای باطن، اندیشۀ پاک و قلب سلیم اهمیت بسیار دارد. نیت خیر به اندازۀ عمل خیر، و حتی برتر از آن است و لازمۀ قبولی کار خیر در پیشگاه خدا، برخورداری از نیت پاک و خالص است. در اخلاق اسلامی به فضایلی مانند عدل، انصاف، وفای به عهد، شجاعت، فروتنی، گذشت، بردباری، عفت، پاکدامنی، صبر، استقامت، تقوا، صلۀ رحم، اصلاح بین مردم، گره گشایی، شفقت بر خلق، شرکت در غم و شادی دیگران، دعا، توبه و مانند آن تأکید فراوان شده است و از ضرورت اجتناب از رذائل اخلاقی چون تکبر، حسد، دروغ، تهمت، غیبت، پایمال‌کردن حقوق دیگران، تعصب، بدگمانی، تمسخر، سخن‌چینی، دشمنی، حب مقام و مال، و مانند این‌ها مکرر سخن رفته است.

فقه و قانون اسلامی. در کنار عقاید و اخلاق، فقه از دیگر شاخه­ های معارف اسلامی است. فقه دانشی است که از راه ادله و اصول خاص خود از شرایع اسلام صحبت می‌کند. کسی که عالم به احکام دینی باشد و قدرت استنباط آ‌ن‌ها را از منابع اسلامی (قرآن، سنت، اجماع، عقل و به اعتقاد اهل سنّت قیاس) داشته باشد، مجتهد یا فقیه خوانده می‌شود. قوانین فقه اسلام نخست در دوران ۲۳ ساله رسالت حضرت رسول (ص) و با نزول تدریجی قرآن شکل گرفت. در دوره ۳۰ ساله خلفای راشدین قرآن جمع‌آوری گردید و احادیث نیز توسط صحابه و تابعین جمع‌آوری و تدوین گردید. در زمان امام علی (ع) قوانین اسلامی برای نخستین‌بار جمع‌آوری و آیین دادرسی مدون شد و دادگاه‌ها در همه‌جا یکسان عمل می‌کردند. در دورۀ امامان بعد از امام علی (ع) به‌خصوص در دورۀ امام باقر (ع) و امام صادق (ع) احادیث گسترده‌تر و مدون‌تر شد؛ فقه رونق بیشتری یافت و مکاتب و مذاهب فقهی مختلفی به وجود آمدند.

خانواده و اجتماع در اسلام. خانواده و حقوق و وظایف اخلاقی اعضای آن در قبال یکدیگر از مسائلی است که اسلام آموزه‌های فراوانی درباره آن دارد. با توجه به اهمیت ازدواج و تشکیل خانواده در این دین، شرایط برای این کار تا حد ممکن سهل شده است. ‌ترک همسرگزینی و ‌رهبانیت‌ به هیچ روی در اسلام پسندیده نیست، بلکه ازدواج، سنّت پیامبر اکرم (ص) است و همچنان که در روایات آمده است، آن‌که به این سنت عمل نکند، از امت وی فاصله گرفته است. قرآن زنان را مایۀ آرامش دل مردان دانسته، و مردان را نیز مدیر و سرپرست خانواده شمرده است. گاه نیز در نگرش به هر دو جنس و نیازهای مشترک، زنان «لباس» برای مردان، و مردان «لباس» برای زنان به‌شمار آمده‌اند. قرآن برای پیشگیری از بروز سستی در پیوند زناشویی و سردی کانون خانواده، زنان را به پوشیدن بدن و زیبایی‌های خود از غیر شوهران و خویشان نزدیک (مَحارِم) فرا می‌خواند. بدین جهت است که زنان مسلمان از پوششی خاص برخوردارند که در هر سرزمینی در قالب لباس ملی شکلی ویژه گرفته است. در زمینه حقوق و وظایف متقابل والدین و فرزندان سفارش موکدی صورت گرفته است. تأکید قرآن به حفظ حرمت والدین تا آن‌جاست که حتی در صورت تلاش آنان بر مشرک‌ساختن فرزند خود، فرزند موظف است در عین ثبات قدم در اسلام با آنان به ملاطفت و مهربانی رفتار کند و کمترین سخن و رفتار آزاردهنده­ ای از خود نشان ندهد. یکی از گناهان کبیره در اسلام سرپیچی و آزاررساندن به والدین است. قرآن برای برقراری و تداوم همبستگی اجتماعی، مومنان را برادر یکدیگر خوانده و همۀ انسان­ ها را از هر نژاد و قومی باهم برابر و از فرزندان یک پدر معرفی کرده و ملاک برتری را پارسایی دانسته است. اهتمام به امور اجتماعی از وظایف قطعی یک مسلمان است. به گفته پیامبر (ص)، آن که صبح کند و اهتمامی به امور مسلمانان نداشته باشد، مسلمان نیست. اهتمام اسلام به امور جامعه به اندازه­ ای است که می‌توان جنبه‌های اجتماعی را در اغلب احکام حتی عبادت‌های اسلامی به روشنی دید.

تمدن در اسلام. اسلام مسلمانان را موکّداً به دانش‌اندوزی سفارش کرده است. به فرمودۀ پیامبر اسلام دانش را باید از هر سرچشمه‌ای گرفت حتی اگر در چین باشد و یا معلم آن نامسلمان باشد. از این‌رو، مسلمانان از همان سده ­های نخستین به فراگیری دانش و گسترش آن اهتمام ورزیدند و با بهره‌گیری از اندوخته‌های پیشینیان در سرتاسر جهان توانستند تمدن با عظمتی را بنا نهند. توسعه فتوحات اسلامی باعث نشر آموزه ­های اسلامی در خارج از جزیرةالعرب شد و زبان عربی به‌عنوان زبان بین المللی جهان اسلام رونق بیشتری گرفت. در همان قرون نخستین، مرکز علمی بزرگی به ‌نام بیت‌الحکمه در بغداد تأسیس شد و بسیاری از کتاب‌های علمی و ادبی از زبان‌های پهلوی و سُریانی و هندی و یونانی به عربی ترجمه شد. به‌دنبال آن علم و ادب توسعه بسیار یافت و فرهنگ و تمدن اسلامی دستاوردهای علمی گران‌قیمتی را ثمر داد که به نمونه‌هایی از آن‌ها می‌توان در این‌جا اشاره کرد: زکریای رازی در قرن ۳ و ۴ ق بیش از ۵۶ اثر در زمینه پزشکی نوشت. کتاب قانون ابوعلی سینا تا ۱۶۵۰م در دانشگاه‌های معتبر جهان تدریس می‌شد. ابن خلدون (قرن ۸ق) کتابی در تاریخ جهان و فلسفۀ تاریخ نوشت که از شهرت بالایی برخوردار است. ابن هیثم (قرن ۴ق) قانون‌­های شکست نور را کشف کرد. جابر بن حیان با اختراعات خود پایه‌گذار علم شیمی نام گرفت. کَندی، فارابی، ابن‌سینا، سهروردی و ملاصدرا مکاتب و نظریه‌‌های نوینی در فلسفه و غزالی و ابن مسکویه آثار مهمی در اخلاق ارائه دادند. خوارزمی و ابوریحان بیرونی در ریاضیات و خواجه نصیرالدین طوسی در اخترشناسی، ابن ماجد در دریانوردی، از دیگر نام‌آوران تمدن اسلامی هستند که شاهکارهای بدیعی از خود به یادگار گذاشته­ اند. اولین بنایی که در اسلام ساخته شد، مسجد قبا و مسجدالنّبی در مدینه به سال اول هجری بود. در دورۀ خلافت عمر و عثمان بر مساحت مسجدالنّبی افزوده شد. در دوره خلفای اموی مساجد و بناهای باشکوهی بنا شد که قدیمی‌ترین مسجد متعلق به آن دوره، مسجد جامع دمشق است احداث شد. مسجد عَمروعاص در مصر و مسجدالاقصی در بیت‌المقدس و مسجد جامع قُرطُبه در اسپانیا از دیگر مساجد معروف عهد اموی است. افزون بر مساجد، در عصر اموی و عباسی کاخ‌ها و مقابر باشکوهی در کشورهای اسلامی چون شام، ایران، عراق و مصر ساخته شد که بر غنای تمدن و هنر اسلامی افزود. مساجد جامع شیخ لطف‌الله در اصفهان اوج هنر معماری اسلامی و ایرانی است. ورود مسلمانان ایرانی به هند از قرن ۵ق به بعد باعث آمیختگی سبک هنر ایرانی و هندی شد و بناهای تاریخی زیبایی ازجمله مقبره تاج محل در هند را خلق کرد.

حکومت در اسلام. اسلام حکومت و قانون‌گذاری را مختص به خداوند می‌داند (انعام، ۵۷)، اما اجرای این حکومت به وسیله مردان برگزیده‌ای است که باید با استفاده از مشورت و شورا (شوری، ۳۸؛ آل عمران، ۵۹) قوانین خدا را در بین مردم اجرا کنند. شکی نیست که پیامبر اسلام ‌(ص)، در شهر مدینه به تشکیل حکومت پرداخت که قلمرو آن در زمان آن حضرت به برخی نواحی شبه‌جزیره گسترش یافت. مذاهب اسلامی متفق‌اند که پس از پیامبر اکرم ‌(ص)، در هر زمان امامی از امت، رهبری آن را بر عهده خواهد داشت؛ اما در شرایط امام و تعیین آن اختلاف نظر دارند. اهل سنت بر این عقیده‌اند که حکومت از امور عامه و خلافت، انتخابی و تابع اجماع خبرگان است؛ بدین معنا که امامان یا خلفا اشخاصی از پیش تعیین شده نیستند. خلفای اهل سنت در صدر اسلام ابوبکر، عمر‌، عثمان، و علی (ع) هستند که «خلفای راشدین» خوانده می‌شوند. پس از خلفای راشدین، خلفای بنی‌امیه و خلفای بنی‌عباس بر بخش مهمی از جهان اسلام حکومت کردند و پس از آن‌ها خلفای عثمانی نیز خود را وارث خلافت اسلامی معرفی کردند. به اعتقاد شیعه، امامت و رهبری امری الهی است و در امتداد رسالت پیامبر و نیازمند شرایط ویژه و نصّ معینی از سوی رسول خدا ‌(ص) می‌­باشد. شیعه این منصب را پس از پیامبر اکرم (ص)، به تصریح و تعیین آن حضرت، شایستۀ امام علی‌ (ع) و از آنِ او می‌داند. از میان امامان دوازده‌­گانه شیعه، در عمل تنها امام علی‌ (ع)، و چند ماهی امام حسن (ع)، افزون بر پیشوایی و هدایت معنوی، به حکومت نیز دست یافتند و در آخر الزمان نیز حضرت حجت‌ (عج) پس از ظهور، حکومت جهانی مبتنی‌بر عدل تأسیس خواهد کرد. در دورۀ غیبت که دسترسی به حضور امام معصوم نیست، به اعتقاد بسیاری از علمای شیعه، حکومت از آنِ فقیه شایسته‌ای است که علاوه‌بر دانش فقاهت از مدیریت و کفایت و بصیرت سیاسی لازم برای ادارۀ کشور برخوردار باشد. این نظریه که «ولایت فقیه» نامیده می‌شود، در دوران معاصر از سوی امام ‌خمینی (ره) تبیین و ترویج شد و نظام سیاسی جمهوری اسلامی ایران نیز بر آن اساس شکل گرفت.

نهضت بیداری اسلامی. یکی از ابعاد اساسی اسلام گسترش آزادی اجتماعی، عدالت‌طلبی، ظلم‌ستیزی، مبارزه با مظالم اجتماعی و حمایت بی‌دریغ از محرومین و مستضعفان است. مبارزه با روابط ظالمانه بین اقشار جامعه که منجربه تقسیم اجتماع به طبقات فرودست و بالادست می‌گردد، و برپا داشتن قسط و عدل از خواست‌های اصلی اسلام است (حدید، ۲۵). در قرون اخیر، عوامل مختلف ازجمله تهاجم همه جانبۀ کشورهای غربی به جهان اسلام موجبات عقب‌افتادگی ملت‌های مسلمان را فراهم ساخت، اما چیزی نگذشت که بارقه‌های بیداری در میان ملت‌های اسلامی آشکار شد و اقدامات روشنگرانۀ شخصیت‌هایی چون سید جمال‌الدین اسدآبادی، شیخ محمد عبده و اقبال لاهوری، و سپس، شخصیت‌ها و علمای بسیاری، که با فعالیت‌های گستردۀ خود به احیای نقش اجتماعی اسلام پرداختند و اسلام را به عنوان نویدی آزاد‌بخش به میان توده‌ها آوردند، موجب پیدایی موجی عظیم و گسترده در جامعه‌های اسلامی شد که از آن به نهضت بیداری اسلامی تعبیر می‌شود. این نهضت با پیروزی انقلاب ایران به رهبری امام خمینی (ره) خیزشی بزرگ در جهان اسلام یافت و معادلات سیاسی را در جهان دستخوش تغییر و تحوّل اساسی ساخت. امروزه اسلام به‌عنوان نیروهای آزادی‌بخش، پشتوانۀ مقاومت در برابر اشغالگری، و عامل گسترش بیداری و آگاهی در میان توده‌ها و نور امیدی در دل‌های محرومان و ستمدیدگان و مستضعفان در سرتاسر جهان است.

گسترش اسلام در جهان. در عهد پیامبر سراسر جزیرةالعرب با دین اسلام آشنا شد و اعراب آن را پذیرفتند. در دورۀ خلافت ابوبکر فتوحات در خارج از جزیرةالعرب آغاز شد و در دورۀ عمر و عثمان به اوج خود رسید. دو امپراتوری بزرگ آن زمان، ایران و روم، در جنگ‌های مختلف شکست خوردند و سراسر خاک ایران و بین‌النهرین و شام و فلسطین و مصر به دست مسلمانان افتاد. با تشکیل خلافت اموی شمال افریقا و جنوب اسپانیا در غرب و ماوراءالنهر و آسیای میانه در شرق به امپراتوری اسلامی که از ترکستان چین تا جنوب فرانسه امتداد داشت، افزوده شد و اهالی این سرزمین‌ها به‌تدریج به اسلام گرویدند. در آغاز قرن ۵ هجری سپاهیان مسلمان ایرانی به فرماندهی محمود غزنوی اسلام را به هند بردند و اسلام از طریق هند به برمه و بلاد شرقی و جنوب شرقی آسیا رسید. در دورۀ خلافت عثمانی اسلام در جنوب شرقی اروپا و در شبه‌جزیره بالکان گسترش یافت و بدین‌گونه در سه قارۀ آسیا و افریقا و اروپا به صورت دینی غالب درآمد. امروزه اسلام در ۵۰ کشور دین اکثریت مردم است و در ده‌ها کشور دیگر نیز اقلیت مهم دینی را تشکیل می‌دهد. سازمان کنفرانس اسلامی ۵۷ عضو دارد که از آن میان در ۷ کشور، اسلام دین اکثریت جمعیت آن‌ها نیست. ← ‌کشورهای اسلامی

جمعیت مسلمانان

نام	جمعیت	درصد
كشورهای اسلامی	1.072.674.368	74/78
اقلیت‌های مسلمان افریقا	67.473.617	96/4
اقلیت‌های مسلمان آسیا و اقیانوسیه	178.621.001	11/13
اقلیت‌های مسلمان اروپا	39.530.491	9/2
اقلیت‌های مسلمان امریكا	4.063.123	29
جمع	1.362.362.600	100
*اطلاعات این جدول مربوط به قبل ا ز سال 2000 است. جمعیت مسلمانان طبق آمارهای اخیر (2009) معادل 1.570.000.000 نفر است