آسیا، قاره: تفاوت میان نسخهها
بدون خلاصۀ ویرایش
Mohammadi2 (بحث | مشارکتها) بدون خلاصۀ ویرایش |
Mohammadi2 (بحث | مشارکتها) بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۴: | خط ۴: | ||
'''کرانهها و جزایر'''. الف: کرانههای شمالی، که بخشی از اقیانوس شمالگان است، از [[کارا، دریای|دریای کارا]]<ref>Kara Sea</ref>، [[لاپتف، دریای|دریای لاپتف]]<ref>Laptev Sea</ref>، و [[سیبری شرقی، دریای|دریای سیبری شرقی]]<ref>East Siberian Sea</ref> تشکیل شده و دماغۀ چلیوسکین<ref>Chelyuskin Cape</ref>، شمالیترین نقطۀ آن است. جزایر سِوِرنایا زِملیا<ref>Severnaya Zemlya</ref>، مجمعالجزایر سیبری جدید<ref>New Siberia</ref>، و [[ورانگل، جزیره|جزیرۀ ورانگِل]]<ref>Wrangel</ref> مهمترین جزایر آبهای ساحلی آن هستند. ب: کرانههای شرقی، یا اقیانوس آرام، از [[برینگ، دریای|دریای برینگ]]، [[اختسک، دریای|دریای اختسک]]، [[ژاپن، دریای|دریای ژاپن]]، [[دریای زرد]]، [[چین، دریای|دریای چین]] شرقی و دریای چین جنوبی پدید آمده و شبهجزیرۀ چوکچی آن را از کرانههای شمالی جدا میکند و شبهجزیرههای [[کامچاتکا، شبه جزیره|کامچاتکا]]، کره، [[مالی، شبه جزیره|مالی]] مهمترین عوارض ساحلی آن محسوب میشوند. شرقیترین نقطۀ قارۀ آسیا به نام دماغۀ دژنیووا، در طول جغرافیایی ۱۶۹ درجه و ۴۰ دقیقه قرار دارد و ساخالین، ژاپن، تایوان، و لوزون عمدهترین جزایر آن بهشمار میآیند. پ: کرانههای جنوبی، یا اقیانوس هند، از خلیج [[تایلند]]، [[بنگال، خلیج|خلیج بنگال]]، [[دریای عرب]]، خلیج عمان، [[خلیج فارس]]، و [[عدن، خلیج|خلیج عدن]] تشکیل شده است و جنوبیترین نقطۀ آن دماغۀ پیای ([[مالزی]]) در عرض جغرافیایی ۵۱ درجه و پانزده دقیقه شمالی جای دارد و [[سری لانکا|سریلانکا]]، [[بورنیو|بورنئو]]، و [[سوماترا]] عمدهترین جزایر آن هستند. شبهجزیرههای مالی، هند، و [[عربستان، شبه جزیره|عربستان]] عوارض چشمگیر این قسمت را تشکیل میدهند. ت: مرزهای غربی از [[دریای سرخ]]، برزخ سوئز، دریای مدیترانه، دریای اژه، دریای سیاه، رشتهکوه قفقاز<ref>Caucasus Mountains</ref>، کرانههای شمال غربی دریای خزر، استپهای [[قزاقستان]]، شرق رود [[ولگا]]، و کوههای اورال تشکیل یافته و غربیترین نقطۀ آن به نام دماغۀ بابا در غرب [[ترکیه]] قرار دارد. شبهجزیرۀ [[آناتولی]] مهمترین عارضۀ ساحلی و جزیرۀ قبرس عمدهترین جزیرۀ آن است. | '''کرانهها و جزایر'''. الف: کرانههای شمالی، که بخشی از اقیانوس شمالگان است، از [[کارا، دریای|دریای کارا]]<ref>Kara Sea</ref>، [[لاپتف، دریای|دریای لاپتف]]<ref>Laptev Sea</ref>، و [[سیبری شرقی، دریای|دریای سیبری شرقی]]<ref>East Siberian Sea</ref> تشکیل شده و دماغۀ چلیوسکین<ref>Chelyuskin Cape</ref>، شمالیترین نقطۀ آن است. جزایر سِوِرنایا زِملیا<ref>Severnaya Zemlya</ref>، مجمعالجزایر سیبری جدید<ref>New Siberia</ref>، و [[ورانگل، جزیره|جزیرۀ ورانگِل]]<ref>Wrangel</ref> مهمترین جزایر آبهای ساحلی آن هستند. ب: کرانههای شرقی، یا اقیانوس آرام، از [[برینگ، دریای|دریای برینگ]]، [[اختسک، دریای|دریای اختسک]]، [[ژاپن، دریای|دریای ژاپن]]، [[دریای زرد]]، [[چین، دریای|دریای چین]] شرقی و دریای چین جنوبی پدید آمده و شبهجزیرۀ چوکچی آن را از کرانههای شمالی جدا میکند و شبهجزیرههای [[کامچاتکا، شبه جزیره|کامچاتکا]]، کره، [[مالی، شبه جزیره|مالی]] مهمترین عوارض ساحلی آن محسوب میشوند. شرقیترین نقطۀ قارۀ آسیا به نام دماغۀ دژنیووا، در طول جغرافیایی ۱۶۹ درجه و ۴۰ دقیقه قرار دارد و ساخالین، ژاپن، تایوان، و لوزون عمدهترین جزایر آن بهشمار میآیند. پ: کرانههای جنوبی، یا اقیانوس هند، از خلیج [[تایلند]]، [[بنگال، خلیج|خلیج بنگال]]، [[دریای عرب]]، خلیج عمان، [[خلیج فارس]]، و [[عدن، خلیج|خلیج عدن]] تشکیل شده است و جنوبیترین نقطۀ آن دماغۀ پیای ([[مالزی]]) در عرض جغرافیایی ۵۱ درجه و پانزده دقیقه شمالی جای دارد و [[سری لانکا|سریلانکا]]، [[بورنیو|بورنئو]]، و [[سوماترا]] عمدهترین جزایر آن هستند. شبهجزیرههای مالی، هند، و [[عربستان، شبه جزیره|عربستان]] عوارض چشمگیر این قسمت را تشکیل میدهند. ت: مرزهای غربی از [[دریای سرخ]]، برزخ سوئز، دریای مدیترانه، دریای اژه، دریای سیاه، رشتهکوه قفقاز<ref>Caucasus Mountains</ref>، کرانههای شمال غربی دریای خزر، استپهای [[قزاقستان]]، شرق رود [[ولگا]]، و کوههای اورال تشکیل یافته و غربیترین نقطۀ آن به نام دماغۀ بابا در غرب [[ترکیه]] قرار دارد. شبهجزیرۀ [[آناتولی]] مهمترین عارضۀ ساحلی و جزیرۀ قبرس عمدهترین جزیرۀ آن است. | ||
'''کوهها'''. کوههای [[هیمالیا]] | '''کوهها'''. کوههای [[هیمالیا]] که بلندترین نقطۀ روی زمین یعنی کوه [[اورست، قله|اورست]] (۸,۸۴۸ متر) را در خود جای داده در جنوب این قاره است و کوههای [[هندوکش]]، [[پامیر]]، و [[تین شان]] شاخههای فرعی آن بهشمار میآیند. فلات پهناور [[تبت]]، که ارتفاع آن از ۴,۵۰۰ متر تجاوز میکند و از مرتفعترین نواحی جهان است، بخش مرکزی این قاره را فرا گرفته و کوههایی چون [[کونلون شان]]، در شمال؛ آلتایشان، در غرب؛ داهینگگان لینگ، در شمال شرقی چین؛ [[ورخویانسک]]، استاناووی، چرسکی، و کولیما در سیبری شرقی؛ کوههای [[البرز]] و [[زاگرس، کوهستان|زاگرس]]، در [[ایران]]؛ و کوههای [[توروس، کوه های|توروس]]، در ترکیه و نیز آتشفشانهای فراوانی در کامچاتکا، ژاپن، فیلیپین، اندونزی، مالزی، ایران، و ترکیه بخشی از بلندیهای این قارۀ پهناور را تشکیل میدهند. افزون بر ارتفاعات بالا، صحرای [[گبی|گُبی]]، بیابانهای وسیع [[مغولستان]] و [[تاکلاماکان]]، سینکیانگ اویغورِ چین، فلات [[دکن]]، در جنوب هند؛ [[کویر لوت]] و [[دشت کویر]]، در ایران؛ و صحرای وسیع عربستان، استپهای [[قرقیزستان]] و [[قزاقستان]] نیز از دیگر عوارض چشمگیر و مهم آسیا محسوب میشوند. | ||
'''رودها و دریاچهها'''. رودهای فراوان و پرآبی در این قاره جریان دارند که برخی از آنها عبارتاند از [[اوب، رود (روسیه)|اوب]]، [[ینی سی|ینیسی]]، [[آمور، رود|آمور]]، هوانگ، جانگ (یانگتسه)، و شی در شرق؛ [[مکونگ]]، سالوین، ایراوادی، در جنوب شرقی؛ [[براهماپوترا]]، [[گنگ]]، و [[سند، رود|سند]]، در جنوب؛ [[دجله]] و [[فرات]]، در جنوب غربی؛ و رود [[اورال، رود|اورال]]، در غرب. دریاچههای پهناور [[خزر، دریای|خزر]]، [[آرال، دریای|آرال]]، [[بایکال، دریاچه|بایکال]]، و [[بالخاش، دریاچه|بالخاش]] و نیز دریاچههای نسبتاً کوچک دونگتینگهو، [[ارومیه، دریاچه|ارومیه]]، و وان از دیگر عوارض آبی این قاره بهشمار میآیند. | '''رودها و دریاچهها'''. رودهای فراوان و پرآبی در این قاره جریان دارند که برخی از آنها عبارتاند از [[اوب، رود (روسیه)|اوب]]، [[ینی سی|ینیسی]]، [[آمور، رود|آمور]]، هوانگ، جانگ (یانگتسه)، و شی در شرق؛ [[مکونگ]]، سالوین، ایراوادی، در جنوب شرقی؛ [[براهماپوترا]]، [[گنگ]]، و [[سند، رود|سند]]، در جنوب؛ [[دجله]] و [[فرات]]، در جنوب غربی؛ و رود [[اورال، رود|اورال]]، در غرب. دریاچههای پهناور [[خزر، دریای|خزر]]، [[آرال، دریای|آرال]]، [[بایکال، دریاچه|بایکال]]، و [[بالخاش، دریاچه|بالخاش]] و نیز دریاچههای نسبتاً کوچک دونگتینگهو، [[ارومیه، دریاچه|ارومیه]]، و وان از دیگر عوارض آبی این قاره بهشمار میآیند. | ||
| خط ۱۲: | خط ۱۲: | ||
'''تقسیمات سیاسی'''. قارۀ آسیا از ۴۷ کشور به شرح زیر تشکیل میشود: [[افغانستان]]، [[آذربایجان، جمهوری|آذربایجان]]، [[ارمنستان]]، [[اندونزی]]، [[ایران]]، [[اردن]]، [[رژیم اشغالگر قدس]]، [[امارات متحده عربی|امارات متحدۀ عربی]]، [[ازبکستان]]، [[بحرین]]، [[بنگلادش]]، [[بوتان (کشور)|بوتان]]، [[برونیی|برونئی]]، [[پاکستان]]، [[تاجیکستان]]، [[تایوان]]، [[تایلند]]، [[ترکیه]]، [[ترکمنستان]]، [[ژاپن]]، [[چین]]، [[سوریه]]، [[سنگاپور]]، [[سری لانکا|سریلانکا]]، [[عراق]]، [[عربستان سعودی]]، [[عمان (کشور)|عمان]]، [[فیلیپین]]، [[قبرس]]، [[قرقیزستان]]، [[قزاقستان]]، [[قطر]]، [[کامبوج]]، [[کره شمالی]]، [[کره جنوبی|کرۀ جنوبی]]، [[کویت]]، [[گرجستان]]، [[لایوس|لائوس]]، [[لبنان]]، [[مالزی]]، [[مالدیو]]، [[مغولستان]]، [[میانمار]] (برمه)، پنال، [[ویتنام]]، [[هند]] و [[یمن]] و علاوه بر آن بخش وسیعی از کشور [[روسیه]] ([[سیبری]]) و نیز بخشی از خاک [[مصر]] (صحرای سینا). | '''تقسیمات سیاسی'''. قارۀ آسیا از ۴۷ کشور به شرح زیر تشکیل میشود: [[افغانستان]]، [[آذربایجان، جمهوری|آذربایجان]]، [[ارمنستان]]، [[اندونزی]]، [[ایران]]، [[اردن]]، [[رژیم اشغالگر قدس]]، [[امارات متحده عربی|امارات متحدۀ عربی]]، [[ازبکستان]]، [[بحرین]]، [[بنگلادش]]، [[بوتان (کشور)|بوتان]]، [[برونیی|برونئی]]، [[پاکستان]]، [[تاجیکستان]]، [[تایوان]]، [[تایلند]]، [[ترکیه]]، [[ترکمنستان]]، [[ژاپن]]، [[چین]]، [[سوریه]]، [[سنگاپور]]، [[سری لانکا|سریلانکا]]، [[عراق]]، [[عربستان سعودی]]، [[عمان (کشور)|عمان]]، [[فیلیپین]]، [[قبرس]]، [[قرقیزستان]]، [[قزاقستان]]، [[قطر]]، [[کامبوج]]، [[کره شمالی]]، [[کره جنوبی|کرۀ جنوبی]]، [[کویت]]، [[گرجستان]]، [[لایوس|لائوس]]، [[لبنان]]، [[مالزی]]، [[مالدیو]]، [[مغولستان]]، [[میانمار]] (برمه)، پنال، [[ویتنام]]، [[هند]] و [[یمن]] و علاوه بر آن بخش وسیعی از کشور [[روسیه]] ([[سیبری]]) و نیز بخشی از خاک [[مصر]] (صحرای سینا). | ||
'''زمینشناسی'''. قارۀ آسیا متشکل از تعداد بسیاری واحدهای زمینشناسی جدا، با منشأ و سن متفاوت است. کمربند | '''زمینشناسی'''. قارۀ آسیا متشکل از تعداد بسیاری واحدهای زمینشناسی جدا، با منشأ و سن متفاوت است. کمربند هیمالیا<ref>Himalayan belt</ref> تودۀ اصلی مرکزی و شمالی آسیا را از دو بلوک پایدار جنوبی یعنی شبهقارۀ هند و عربستان جدا میکند. این بلوکهای جنوبی در ابتدا بخشی از جنوب ابرقارۀ باستانی [[گندوانالند]]<ref>Gondwanaland</ref> بودند که در دوران [[فانروزوییک، ایون|فانروزوئیک]]<ref>Phanerozoic</ref> پسین، بعد از شکافتگی گندوانا، به آسیا پیوستند. بخش شمالی آسیا قسمتی از قارۀ باستانی [[لوراسیا]]<ref>Laurasia</ref> است و از کراتونهایی باستانی ساخته شده است که بر اثر فعالیت کمربندهای متحرک در دوران فانروزوئیک پیشین جدا شدهاند. کمربند هیمالیا بهصورت شرقیـغربی از مدیترانه در [[خاورمیانه]] تا هیمالیا کشیده شده است و سپس، در جهت جنوبی چرخیده، از برمه، مالزی و اندونزی میگذرد. این کمربند، کمربند متحرکی بسیار بزرگ و با عمری طولانی است که به تناوب از دوران فانروزوئیک فعال بوده و هنوز هم فعال است. لوراسیای آسیایی منطقۀ قارهای پهناوری از شمال رشتهکوههای هیمالیا است که اکنون گرانکوهی پایدار است و تعدادی از پهنههای سپری باستانی از دوران پرکامبرین<ref>Precambrian</ref> را شامل میشود. سکوی سیبری<ref>Siberian Platform</ref> بزرگترین سپری است که بخش جنوبی قارۀ آسیا را پوشانده و متشکل از سنگهای پرکامبرین است که بهصورت گرانکوههایی از میان پوشش ضخیم رسوبات دوران اخیر بیرون آمدهاند. در گرانکوه آنابار<ref>Anabar</ref>، در بخش مرکزی سکو، سنگهایی دگرگونی با درجات بالا، متعلق به دوران پیشین تا اواسط دورۀ [[پرکامبرین]]، با توالیِ زمینهای هموارِ دورۀ پرکامبرین پسین احاطه شدهاند. گرانکوه اَلدان<ref>Aldan</ref> در جنوب شرقی سکوی سیبری شامل سنگهای بسیار پیر با دگرگونی درجات بالا، مربوط به دورۀ پرکامبرین پیشین، است که با رسوبات دگرگونشدۀ دورۀ پرکامبرین میانی و [[گرانیت|گرانیت]]<nowiki/>ها بههم پیوستهاند. [[طلا]] بهصورت رگه یا معدن آبرفتی در این سنگهای یافت میشود. در بخشهای شمال شرقی و شمال غربی سکّو، مناطق وسیعی از سنگهای دورۀ پرکامبرین پیشین وجود دارد و مبیّن آن است که کمربندهای متحرّک حدود ۱۶۰۰ تا ۸۰۰میلیون سال قبل فعال بودهاند. شبهجزیرۀ تایمیر در شمال سکوی سیبری قرار دارد و شامل گرانکوهی از سنگهای دگرگونی پرکامبرین است که وسیعاً در کمربند چین جوانتری از دورۀ پالئوزوئیک ادغام شده است. تعدادی بلوک پایدار نیز از دوران پرکامبرین در آسیای شرقی وجود دارد که در میان کمربندهای چین پالئوزوئیک پیشین، در شرق چین، منچوری و کره، محفوظ ماندهاند. سنگهای جوانتر لوراسیای آسیایی در بعضی مناطق که کاملاً از هم جدایند، یافت میشوند. در غرب سکّوی سیبری، توالی ضخیمی از رسوبات مزوزوئیک و ترشیری در زیر زمینهای پست غربی سیبری قرار گرفته است. این مناطق از غرب به کمربند متحرّک پالئوزوئیک بالایی در کوههای اورال میرسند. در شمال غربی، سکوی سیبری با سامانۀ درۀ کافتی دریاچۀ بایکال قطع میشود. جنوب سکو منطقهای همتافته از کمربندهای متحرک پالئوزوئیک است. در شرق سکّو، در چین، همتافتهای از کمربندهای چین مزوزوئیک قرار دارد. در حاشیۀ شرقی قارۀ آسیا، جزایر کمانی حاصل از کمربند متحرک و هنوز فعالِ دور اقیانوس آرام قرار دارند. سامانۀ درۀ کافتی بایکال سامانهای کافتی و کمانی از دوران ترشیری است. این سامانه تقریباً به طول ۲هزار کیلومتر در امتداد حاشیۀ جنوبی کراتون سیبری کشیده شده است و سریای از ناوههای گسلی، شامل تودههایی ضخیم از نهشتههای رسوبی و سنگهای آتشفشانی، است. دریاچۀ بایکال در بخش مرکزی کافت و حدود ۳ کیلومتر زیر بلوکها، در هر طرف درۀ کافتی، قرار گرفته است. | ||
'''آسیای مرکزی'''. کمربندهای متحرک پالئوزوئیک کوههای منطقۀ مغولستان و آسیای مرکزی را تا جنوب سکوی سیبری دربرگرفتهاند. این کمربندها، که شامل رسوبات دورانهای پرکامبرین پیشین تا پالئوزوئیکاند، و نیز تودۀ نفوذی گرانیت در فازهای فعالیت کمربند کوهزایی (← [[کوه_زایی|کوهزایی]]) در دوران پرکامبرین پیشین و ازمنۀ کالدونی و هرسینین نقش داشتهاند. نهشتههای مزوزوئیک و ترشیری از نوع قارهای، در داخل و به موازات کمربندهای چین یافت میشوند و عموماً ناآشفتهاند. همۀ مناطق مذکور برآمدگیهای تفریقی عظیمی دارند و جوشسنگهای ضخیمی از بلوکهای برآمدگی و نهشتههای تعدادی از حوضهها براثر سایش تشکیل شدهاند. | '''آسیای مرکزی'''. کمربندهای متحرک پالئوزوئیک کوههای منطقۀ مغولستان و آسیای مرکزی را تا جنوب سکوی سیبری دربرگرفتهاند. این کمربندها، که شامل رسوبات دورانهای پرکامبرین پیشین تا پالئوزوئیکاند، و نیز تودۀ نفوذی گرانیت در فازهای فعالیت کمربند کوهزایی (← [[کوه_زایی|کوهزایی]]) در دوران پرکامبرین پیشین و ازمنۀ کالدونی و هرسینین نقش داشتهاند. نهشتههای مزوزوئیک و ترشیری از نوع قارهای، در داخل و به موازات کمربندهای چین یافت میشوند و عموماً ناآشفتهاند. همۀ مناطق مذکور برآمدگیهای تفریقی عظیمی دارند و جوشسنگهای ضخیمی از بلوکهای برآمدگی و نهشتههای تعدادی از حوضهها براثر سایش تشکیل شدهاند. | ||